Lafaek News—Dekanu Fakuldade Siénsia Sosiais no Humaniora UNTL, Camilo Ximens, konsidera lala’ok polítika ne’ebé lider karizmátiku Kay Rala Xanana Gusmão, ho lider nasionál Marí Alkatiri lansa iha povu nia matan nu’udar edukasaun polítika ba lider jerasaun foun atu banati.

 “Polítika Timor-Leste iha nia dinámiku no mudansa husi tempu ba tempu, mudansa sira ne’e dala ruma lori idea ne’ebé mak pozitivu no iha balun ne’ebé mak negativu,” dehan Dekanu Fakuldade Siénsia Sosiais no Humaniora, UNTL, Camilo Ximenes iha kna’ar fatin UNTL Kaikoli, Tersa (26/01/2021)

Observadór polítiku ne’e hatutan, Iha parte negativu mak mudansa ne’e kria fali konflitu internal entre sosiedade ida ho sosiedade liga ho diverjénsia husi elite polítiku ne’ebé la unifika hodi hamosu situasaun ida fahe malu.

“Maibé povu maioria komprende ona kona-ba situsaun polítika sira ne’ebé mosu ho istória pasadu sira ne’ebé mak infreta halo sira sai maduru no la interese ba saida mak lider topu sira halo,” lia tuun husi Profesor Camilo.

Ligadu ho Alkatiri ho Xanana ne’ebé lori malu ba tribunal nu’udar edukasaun ne’ebé di’ak ba povu, tribunal mak fatin ne’ebé tetu lia loos ho lia sala.

“Ikus ikus ne’e ita nia lider sira hahú lori malu ba tribunál hanesan Avo Xanana ho Alkatiri. Ida ne’e iha parte ida hanesan ezemplu ida ne’e ita presiza banati tanba tribunál mak fatin ida ne’ebé justu atu deside loos ka sala,” katak Camilo.

Hodi dehan, aktu Avo Alkatiri halo ida ne’e hatudu sivilizasaun tenke la’o, ezemplu ema ida sente ofendidu ba saida mak ema seluk halo ba nia, signifika ema ne’e iha direitu tomak atu lori ba Tribunal, no hatudu mós ba ema hotu katak bainhira ema ida hutudu liman ba ema seluk signifika iha ona evidénsia ne’ebé forte.

Nia identifika, Vantajen ida mak Avo Xanana nia aktu ne’ebé kalma la halo atake hasoru nia adversáriu, hanesan la rona maibé dala balun ema dehan la rona ne’e lakon ona, maibé lae nia hatene katak tribunal mak fatin ne’ebé mak atu julga ema se mak loos no sala.

Iha parte ida negativu maka ita nu’udar nasaun post konflitu tanba ne’e sosiedade dala ruma haree hanesan hatudu imajen ne’ebé ladún fó vantajen di’ak, maibé sira nain rua nu’udar povu Timor nia aman no maun, situasaun sira hanesan ne’e tenta atu fó hanoin ba sira katak ne’e to’o de’it iha sira labele afeta fali ba povu liu-liu ba ezijénsia luta ne’ebé povu hotu hakarak.

“Ita tanke hanoin katak tribunál mak fatin atu buka lia loos, tanba ne’e ita labele hanoin katak ema ne’ebé mak keixa nia mak loos hotu no mós ema ne’ebé mak ba hatan ne’e nia mak sala hotu, maibé ne’e katak a versa iha posibilidade ba iha ne’eba katak laiha evidénsia ne’ebé forte atu kondena ema seluk, posibilidade ema ne’ebé mak lori ne’e mak sala no ida ne’e normal atu eziste iha tribunál,” dehan nia

Observadór polítika ne’e esplika, servisu tribunál nian sempre deside opsaun rua maka  loos no sala, sala tanba buat ne’ebé ko’alia dala ruma laiha evidénsia, labele kondena ema, maibé kuandu loos klaru katak iha evidensia ne’ebé mak forte.

“Tribunál ita ko’alia buat ketak ida no iha polítika ita ko’alia buat ketak, polítika ita ko’alia kona-ba take and give (foti no fó). se mak atu asegura, se nia interese tanba ne’e iha polítika ne’e interese de’it, kuandu iha ona interese ne’ebé diferente ne’e difísil atu hamutuk, maibé ida ne’e mak ezijénsia husi demokrasia ne’e,  Ita nia diverjénsia iha hanoin ne’e mak halo ita forte, maibé ita hotu hakarak atu atinje objetivu ida mak nasaun no povu ne’e nia di’ak,” Camilo espresa.

Maibé di’ak liu povu hotu konsentra ba problema ne’ebé mak da-daun ne’e la’o hela, la hatene bainhira mak afeta no bainhira mak atu hotu hanesan pandemia kovid-19, ne’ebé la’os dezafiu ba de’it Timor, maibé ba mundu, tanba ne’e presiza ema hotu nia atendimentu urjensia atu nune’ bele livre husi moras ne’e.

Iha fatin hanesan, observadór polítika husi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Fakuldade  Ciènsia Sosiais, Victor Soares, konsidera figura rua hanesan  Marí ho Xanana ba hatan Tribunal, ne’e hanesan Imajen di’ak ida hatudu ba Povu Timor-Leste.

“Sei iha vantajen di’ak  ba Povu Timor-Leste  tanba ita hanesan jerasaun foun ita aprende, katak buat hotu lei iha leten, ita iha okos,    Figura boot rua ne’ebè mak lidera  partidu boot rua, no harii Nasaun ne’e, sira hakarak kumpri notifikasaun husi tribunal sa tan ita sira kontinuadòr ne’e,  enatun hanesan imajen di’ak ida Povu Timor Leste,” Informa akademista Victor Soares ba Jornlista iha Nia Kna’ar fatin Kampus kaikoli Tersa, 26/01/2021.

Hodi dehan, razaun tanba Ko’alia kona-ba lei ka la’e,  sei lae lei  ne’e la forte, tanba halo lei ho nia funsaun atu  regula ema hotu, ida ne’e katak figura boot rua ne’e lori malu ba Tribunal akompaña saida mak akontese.

“Hanesna Akademista haree katak ne’e imajen pozitivu tanbà sira bele lider maximu, maibe sira bele aprezenta, its haree Mari lori  duni ba tribunal, Avo Xanana ba hatan, ita la haree sala loos ne’e husi ne’ebè, maibè ita haree katak lider máximu husi nasaun ne’e respeita duni lei, no hatudu  imajen di’ak ba  sidadaun sira hotu iha nasaun ida ne’e,” Nia hakotu.

Jornalista  : João da C. S/ Felisberto F. da Costa

Editora       : Nelya Barros