HAKEREK NA’IN ESTUDANTE UNIVERSIDADE CRISTAL (ISC) (INSTITUTO SUPERIOR CRISTAL) FAKULDADE EDUKASAUN, DEPARTAMENTU SOSIALOGIA , PRESPETIVA AKADEMIKA FOINSA’E VINCENCIO ELU
INTRODUSAUN
Iha biban ne’e hakarak fahe oituan kona-ba lia-fuan inspirativu balun hodi inspira ita, no enkoraza ita, liu husi motiva ne’e ita eleva ita nia vontade estuda no servisu hodi hetan susesu iha ita nia moris. Buat hotu sempre akontese tuir ninia tempu no prosesu, labele hakarak nia rezultadu ikus mai tenke hahu husi nia prosesu mak foin ninia rezultadu. Hakerek na’in pontu de vista ba susesu ne’ebe mak oinsa prepara an hosi ita nia esforsu tomak, ho maneira oinsa atu maneja ita nia tempu la’o ho diak hodi aprende buat ruma ne’ebe bele fo benefisia ba ita nia an no ema seluk.
Susesu ne’ebe ita hetan sempre liu hosi dalan edukasaun, tamba liu husi edukasaun mak ita aprende buat barak. Edukasaun la’os de’it atu eduka ema sai matenek maibe bele eleva ema nia status social iha komunidade nia laran. Ema ne’ebe ho nivel edukasaun di’ak no bo’ot sempre hetan apresiasaun hosi ema seluk. Maske ita iha Timor, ita nia kultura rasik dalaruma hare liu ba estratifikasaun sosial, maibe ida ne’e la’os permanenti maibe iha loron ruma sei lakon. Ho mudansa tempu no dezenvolvimentu mundu nian ne’ebe fo impaktu mos ba kultura iha rai laran maka neneik ka lalais kultura liurai no class social tuir tradisaun ita nia sei lakon. Buat ne’ebe fasil atu halakon no hetan nafatin nivel a’as iha komunidade nia le’et mak edukasaun no titulu. Ho edukasaun ne’ebe a’as sei konsidera hanesan ema ne’ebe status social a’as liu tanba ho ninia influensia, matenek, ekononia, finanseiru no pozisaun. Tamba ida ne’e mak liu hosi hanoin simples ida ne’e ho intensaun atu fanun ita hotu hodi abitua ita an, atu eskola no estuda liu hosi dalan edukasaun.
Susesu iha eskola sei la se’es an hosi ita nia esforsu tomak no luta maka’as liu hosi ema ida-idak nia mehi, atu planu ba nia an no espetativa ne’ebe ita mehi ba no mehi atu hetan. Liu hosi mehi mak ita sei esforsu ita nia an hodi realiza iha ita nia moris. Dalan atu realiza no hetan ita nia mehi maka liu hosi edukasaun ka estuda maka’as. Iha matenek na’in ida naran Nelson Mandela hateten katak “Education is the most powerful weapon which you can use to change the world”. Ne’e signifika katak liu hosi edukasaun maka ita sei iha forsa atu halo mudansa ba ita nia an, ita nia familia, ita nia sosiedade, ita nia komunidade, ita nia nasaun no mundu internasional. So ema matenek mak bele iha hanoin konstrutiva hodi konstrui nia familia, sosiedade, nasaun no mundu. Ita tenke abitua ita nia abitualidade baruk ten tamba selae ita sei markar pasu iha fatin ou bele pasu ba kotuk tanba ema seluk avansa ba oin.
Susesu ema ida nian konserteza sei la se’es an hosi oinsa ita maneja tempu no serviso maka’as. Ema hirak ne’ebe uza sira nia tempu hodi halo buat ne’ebe diak maka iha loron ikus sira sei hetan ninia rezultadu ho diak. Hanesan ema matenek (orang bijak) sira sempre dehan katak se ohin ita kuda ai horis ida mak aban ita sei ku’u nia fuan. Ne’e signifika katak se ohin ita esforsa an hodi halo buat diak mak ita sei hetan susesu iha futuru, maibe kontrariu, karik ita gasta ita nia tempu ba buat ne’ebe laiha valor maka ita sei la hetan buat ida iha loron ikus.
Iha biban ida ne’e hau hakarak impresta matenek nain ida nia lia-fuan ho naran Philip G. Zimbardo (Psychologist) nia hanoin konaba oinsa atu maneja tempu (The secret power of the time zone). Jeralmente tempu fahe ba tolu; Pasadu, Prezente (agora) no Futuru.
Iha tempu pasadu nian, iha buat barak mak ita halo no buat barak mos la konsege halo. Buat sira ne’e ita halo iha pasadu ne’e iha positivu no iha mos negativu. Parte positivu nian mak susesu balu ne’ebe ita hetan durante tempu pasadu, momoria diak balun ne’ebe ita konsege husik hela iha tempu pasadu. Agora pasadu ne’ebe negativu ne’e maka sentimentu arepende (regret), faila no buat barak ne’ebe lao ladun lo’os. Orientasaun moris iha tempu pasadu ne’e dala ruma mos afeita ba iha tempu prezente nian tamba la konsege halo balansu moris no monu ba ita situasaun depresaun ne’ebe maka’as hodi labele move on. Tamba se’e ita konsege halo buat barak ne’ebe pozitivu iha pasadu mak sei sai fundasaun diak iha tempu prezenti no futuru.
KONKLUZAUN
Artigu badak ne’e laiha intensaun seluk maibe hakarak fahe no inspira no enkoraza maluk sira tomak hodi luta ba moris diak liu husi edukasaun, aproveita no maneja ita nia tempu ho didiak. Moris ne’e hanesan sae bisikleta, para iha balansu hodi la bele monu ita tenke bo’ok an. Ne’e signifika katak atu hetan moris di’ak ne’e la’os tur hodi hanoin no mehi de’it maibe konserteza tenke iha asaun hodi konkretiza ita mehi. Ema hotu iha talentu no abilidade baziku maibe atu dezenvolve buat sira ne’e tenke liu hosi dalan ne’ebe loos.