Hosi: Domingos Maia.
“Os que têm sede de contemplar a beleza natural, não se encontram agora a sua virgindade originál. Porque?”
Pontu observasaun balun uluk:
— Ema la fihir de’it furak- kmanek natureza nian, maibé goza mós moris housi riku-soin nebé haraik tiha ona ba ema.
— Tau-matan ho kuida natureza hanesan mós tau-matan ho kuida an rasik no maluk sira-nia moris.
— Natureza lakon tiha nia beleza no riku-soin ba moris tan liman-umanu nebé kleuk/fuik.
— Dezakralizasaun no desmoralizasaun mak fatór frakeza umanu rua nebé, kbi’it-aat influénsia iha ema neon atu, neineik ka lailais, destroi, oho no hamohuk tiha umanidade nia moris.
— Grupu Movimentu sira tantu natureza no umanitáriu nian tenke servisu-hamutuk hodi kombate hasouru funu- baluk ho hahalok-aat sira nebé destroi natureza no moralidade umana basá aspetu rua ne’e, idak-idak iha nia kampu, maibé nia objetivo finál ida de’it.
— Atu ema hatudu hahalok ba buat hotu ho matenek no fiar-loos nian hodi tane netik moris ne’e nú grasa housi Maromak ho justisa no lialoos.
— Iha indikadór katak mosu daudaun ema no grupu mak sente hamrok ba buka kontempla paizajen furak no kmanek natureza nebé orijinál no ida housi arte kriasaun umanu nian.
Nune’e, mak haree housi Video ida nebé virál tiha ona kona-bá furak no kmanek natureza (beleza natural) iha Posto Administrativo Atsabe, Município Ermera, iha:
— área Mota-Bandeira no We- Mutin iha área Aldeia Watu-Manu/Batu-Manu.
— We-Salin bandeira ida nebá housi kadalak ida nebé salin, la permanente, tún ba Mota-Bandeira;
— mota-bandeira ne’e lori de’it naran housi We-Salin kadalak ida housi fatuk- lolon; la’ós mota ne’e.
Agora, kadalak (regato) ida ne’e nia fonte hún loloos hatene iha nebé?
Fonte ulun mak iha fatin- lulik, Soiloko-Naeloko, nebé sulin housi foho-lolon lulik Tata-Mailau ou Ramelau, nebé nalolon tuir área sira Hatudmei, Hautar (Mambae) ka Atara (Kemak), Asion, Koileki, Hatufae hodi liga tún ba Mota-Bandeira (deskulpa, ladauk la’o ba haree).
– Maibé kadalak ida nebé mak salin housi fatuk-besi lolon ne’e mak haree hnsn bandeira, la’ós mota nebé iha kraik.
– – Área mota ne’e lori de’it mak kadalak ida ne’e nia naran. Ho dalen-inan Mambae: “Er Bandera” (bee bandeira), la temi: “Slog bandera” (mota bandeira). Ha’u hanoin karik ida ne’e mak loos.
— Área ne’e nia paizajen naturál tomak, hateke housi ponte ba mota-ulun, ba rai-lolon no fatuk-lolon sira, sai furak duni, liu-liu iha tempu uluk bainhira rai ne’e sei lulik no iha tempu udan atu pára no la iha ababu taka-rai, furak loos.
— Oras ne’e, belun sira, nia beleza naturáln ida orijinál ne’e mihis tiha ona tanesan ho tempu uluk nian nebé rai sei lulik, ema hana’i makaas hela nia kultura hatalin no natureza naturál ne’e.
— Husu: tanbasá mak nia paizajen naturál nebé orijinál uluk, oras ne’e, sai mihis tiha ona, iha fatin barak? Ne’e mak koko atu deskreve tok tuir mai:
1. We-salin bandeira nia fonte ulun mak fatin-lulik: Soiloko-Naeloko, símbolu inan-hitin nebé mako’us we-salin nebé hikar-an nú bandeira-tahan bainhira anin hirik. Fonte ne’e sulin housi foho-lolon lulik Ramelau.
Naran ne’e housi Lia-murak karuak (paridade) rua: “Soi-Loko” no “Nae-Loko”.
a) Tuir nia sentidu lia-fuan (etimologia) Mambae:
— “Soi”: ninia sasaan, nia mak soi propriedade, riku-soin natureza no ema;
— “Loko”: ho mimu no domin, luut, haloko oan (ditiman anak).
— “Nae”: buka buat nebé nia haki’ak; buat nebé mak hadomi sei buka tuir;
— “Loko”: nia tatutan lia murak-karuak hanesan de’it ida ho nia pár iha leten, mak Soi-“Loko”.
b) Formula nia sentidu “terminologico ou filosófico” nian maka:
— Inan ida nebé hadomi, buka ko’us ho mimu osn sira;
— ko’us, hadomi no tau- matan ba buat hotu (natureza no ema) nu’udar inan mako’us-na’in housi oan sira.
Fonte We-Sulin nebé sai housi foho-lulik Ramelau lolon ne’e, nia sentidu la hamrik-mesak, tenke dada housi “sentido etimológico e terminológico” naran-seluk housi Foho- Tutun ne’e:
— “Tata-mai-lau” nu’udar símbolu “aman-katuas” ida nebé prudente no tau- matan ba oan sira tuir kultura rai-klaran nian.
Naran-seluk housi foho Ramelau ne’e dedkreve atu hatene oinsá nia sentidu oin-oin, nebé Foho-Tutun Ramelau personifikadu nú abó-mane-katuas ida maka mak mahein tau-matan:
a) “Tatamailau” (Tata-mai-lau): Abó katuas ida mak foho- tutun ne’e;
b) “Kitluil” (kito, luli): ema hamtauk nia mak lulik nanis;
c) “Fokteot” (fok ni teten): kona lós ulun iha leten áas ba;
c) “Namrau” (nama rau): raut du’ut iha toos-laran hodi sunu atu fó sinál ba fatin-seluk katak udan atu monu-rai ona;
— nune’e, foho Namrau- ki’ik iha rai-ketan, besik Maliana nebá hatutan no prepara ona sunu-toos ona hodi hein udan;
d) “Hohmai” (hoh main): Abó hatuas ida nebé mak halu’ut nia oan no bei-oan siran ou hamohon katuas -ferik idozu sira;
e) “Ramelau” rasik (rame laun) : arame telefone iha foho-tutun; maibé ema mak troka-malu ronda iha leten; bainhira iha sinál perigu ruma iha fatin sira: Tasi-Mane, Tasi-Feto ka Lorosa’en l Loro-Monu, rondan sira sai ba fó- hatene kedas Posto Administrativo Hatubuiliko hodi telfone lalais ba posto seguransa sira seluk nebé besik hodi hatutan tan informasaun ne’e ba sentru.
2. Hatene tiha ona nia sentidu-loos housi naran hirak ne’e maka:
— fó vizaun fiar kultura nian ida klaru mai ita. Nune’e maka ita hetan ona nia fukun-fiar ida loos atu:
— liga ona ho/ba Ramelau nia hún, mak fatin-kulik: Soiloko-Naeloko nebé personifikadu nú Inan- doben ida nebé see nafatin hitin-mahon inan nian no susu-wen ba moris-di’ak no ksolok oan sira hotu tantu natureza buat-horis (du’ut, ai, we) no makhoris ema, feto no mane.
3. Tuir vizaun-fiar kultura nian katak: Inan Bui-Lelo mak tuur-ahi no ko’us oan sira barbarak nebé haketak ba klibur karaterístika oin rua: “Molun” (la ko’alia) nor “Gasen (ko’alia)”.
— “Molun” mak makhoris du’ut no ai-horis sira la ho lian;
— “Gasen” mak makhoris ema, feto no mane ho lian. Nune’e, natureza: duut no ai-horis sira maun-alin ho ema;
— sira tenke hana’i-mali no luli bandu halo-aat ba malu.
4. Maluk sira hotu:
Nu’udar Timor oan, haree ba problema-boot sira nebé mak mosu daudaun hasouru makhoris (criatura) oin rua nebé
— moris housi inan-aman ida de’it ne’e katak sira mesak maun-alin, no lulik/bandu atu halo aat ba malu;
— sira-nia Inan mak simboliza ho rai-lulik, bele haree; dira-nia Aman Maksunik katak iha, maibé haksunik-an, la temi naran haksunik-an iha foho-tutun Ablai ka Kablake;
— maibé oan sira la bele haree sira-nia Aman; Inan de’it mak bele sa’e ba haree no hasouru-malu dal ida de’it. Ida ne’e nia história naruk …
5. Housi problema-boot hirak nebé hadouru, foti de’it mak oin rua, temi:
a) Degradasaun-morál, buat, lala’ok, hahalok moris -aat hirak nebé ukuk ema hewa’i no bandu ho norma halulik, oras ne’e, livre tiha ona; no ida seluk maka:
b) Desacralizasaun, buat/sasaan, lala’ok, hahalok no norma hirak nebé mak ukuk konsidera lulik, oras ne’e, laek tiha ona; tan ne’e mak ema livre halo tuir hakaran arbiru de’it ona.
c) Ezemplu konkretu ida nu’udar kauza ba mudansa hamihis tiha beleza naturál sira mak liman-umanu nebé kleuk:
— la kuida no estraga natureza, tesi ai no sunu motuk du’ut no ai-horis sira mak kauza bee menus no balun lakon tiha de’it;
— hafoin kauza rai-maran no we-sulin, we-lihun no we-salin sira mós, klaru, sai mihis no balun maran- lakon tan tiha hotu ona, bele kalkula ho matemátika hira ona maknlakon iha fatin-fatin.
Pergunta: Oinsá kultura- na’in sira, fiar-na’in no klibur hadomi-na’in sira ba natureza nia hanoin no planu sira? Kuitadu:
— iha fatin-lulik Soiloko- Naeloko, ai-rún hún boboot sira nebé uluk, ema na’in haat ka lima mak hakuat la dai, hodi hamahon no proteje fatin-lulik Soiloko- Naeloko ne’e, iha nebé hotu ona?
— Haree fatin sira, rai molik tiha hotu ona; ai-laran sira nebé uluk falun-metin kadalak we-salin nú bandeira-tahan, mohuk hotu tiha ona.
— Oinsá hatan ba klamar- mamrok sira nebé halai nadodon ba buka morin no freskura natureza orijinál, maibé, oras ne’e, sai mihis no lakon daudaun ona;
— natureza lakon nia riku no soin kmanek (beleza) matak malirin naturál nebé haki’ak nia ambiente ho roman sakralidade divinu nian, la koko ona.
6. Interesante mak ha’u haree iha Video virál ne’e, na’i-lulik no relijiozu rai- na’in sira balun mak sai tiha ona provedór, aprediante no promovedór ba beleleza naturál. Obrigadu, ha’u sente duni kontente ho imi!
Problema: Oinsá mak atu haklake ba sarani kultura -na’in sira kona-bá:
— Na’i Jesus Kristu nu’udar Na’i Redentór (Sang Penebus) ba nia kriasaun tomak?
— fiar katak natureza: we, du’ut no ai-horis sira molok sai símbolu ema-nia moris, sira sai uluk ona fonte- moris nebé hana’i ho kultu tradisionál ba makhoris sira hotu.
Pergunta: Ema nebé la hadomi nia meiu-ambiente naturál,
— bele fiar katak nia hadomi duni nia an rasik, maluk sira no Maromak nia Kriadór rasik?
— Fihir tok ba Ukun-fuan ida dal-uluk hodi reflete didi’ak ba, maluk sira, se ita sarani -nia fiar la’o loos hela ka keta kleuk hela karik?
7. Tuir loloos, movimento klibur hadomi natureza la bele la’o mesak haketak-an tiha housi klibur movimentu hadomi maluk sira, basá:
a) Tuir vizaun fiar kultura nian: du’ut, ai-horis no natureza tomak no ema sai maun-alin hosi inan ida (rai) ida no aman-maksunik ida de’it liuhousi nia sinál no simbolizasaun sira.
b) Tuir vizaun teolójika: Jesus mak Na’i Redentór (Penebus) kriasaun tomak nebé hanoda-an tiha ona ho salan (pecado) tan ne’e, presiza restaura nia moris.
c) Maria Virgem deskreve nú Jesus nia Inan, Maromak nia Inan, Apóstulo sira nia Inan no fiar-na’in sira hotu nia Inan, tuir Bíblia (…) hola fatin espesiál iha knaar redensaun nian hamutuk ho Jesus, nia Oan-Mane.
d) Iha kultura, soi mós valór hana’i inan, nakunu ho domin no protetora ba oan sira hotu mak natureza no ema (cruatura) hodi simboliza ho rai-buras, ai-horis matak, fonte we-matan moos (fó moris) no foho-tutun áas sira (ema nia dignidade).
8. Nah iha ne’e maka tulun ita:
— deskobre ona Tali-Matan Fukun Kakesi Fiar nian ba Prosesu Katekeze Inkulturada ida nebé loos atu aplika ba moris-sarani nian lorloron hodi hadomi an no tau-matan nakunu ba natureza tomak.
— Iha TT, Maria Virgem deskreve hanesan foho- lulik Sião;
–Maris Virgem mak reprezenta ou simbololiza Inan Rain no povu ida nebé uluk kedas Maromak tetu nanis ona ho Nia Planu Maksoin hodi hili tiha ona Maria Virgem sai tali- kakesi entre mundu no Maromak, nebé hakotu tiha tan hahalok dezobediente Adão no Eva nian,
— Maria Virgem sai eskada kalik-talin nebé kotu tiha halo distánsia dok entre ema no Maromak kesi-tutan hikas ho nia atitude prontidaun no hakraik-an hodi simu Maromak nia konvite.
— Liuhousi Inan Santa, mak foti hamrik fali eskada kalik-talin, nebé dada-kotu tiha, atu Maromak Oan Mane Jesus Kristu sama hodi tún mai mundu lori hikas maksoin ba ema no kriatura sira tomak.
— Iha TF, Knaar kmok intersesora Maria Virgem nian, nebé nakunu ho grasa wa’in housi Espírito Santo hodi ko’us Na’i Maksoi mundu nian. Nune’e:
— Maria Virgem tanesan ho kuktura mak Inan ida nebé simboliza ho foho-lulik Ramelau, personifika an nú Iman ida nebé hourik metin besik liu ba Aman Maksunik hodi hein, tane no bali nafatin nia oan sira atu lao ba dalan-loos, iha foho- tutun divinu, hourik-fatin santu ba Aman Maksunik nian.
— ida ne’e mak fó razaun fiar-klean atu hstuur illas Inan Virgem Rsmelau hakfilak tihanFoho-Tutun Ramelau hodi sai Oratóriu Nadionál ba sarani sira ba hatudu devosaum ba Inan Virgem no reza hamutuk ba Aman Maromak liuhousi Nis Oan Mane Maksoi Jesus Kristu hamutuk Espírito Santo. Amin.
9. Maria Virgem maka simboliza ho Foho Ramelau:
a) Ramelau-tutu ka ulun nebé koroadu tiha ona nú Liurai Feto lalehan no rai nian, sai Inan intersesotra.
b) Ramelau isin-lolon nebé kmok, maktadan hasulin susu-been no we-moos ba oan sira-nia moris di’ak no ksolok.
c) Maria Virgem nia knaar mak Soiloko-Naeloko, halokon ho mimu no domin oan sira, fó nia tulun intersesora ba ema fiar- na’in sira atu brani hasouru kbi’it-aat no sama-mate tiha ulun bebeur-na’in sira ho sira-nia ulun-boot, Lucifer.
10. Tuir kultura rai-klaran Mambae nian mak temi espíritu-aat sira nia na’in sira maka:
— “Boe’toro nor Dau’toro;
— Tor’lohi nor Leu’dasi;
— Leon nor Blonan;
— Litin nor Gnonon;
— Doden nor Kán;
— Bria nor Sauba;
— Mumat-Eun Laran;
— Leun nor Bobon;
— Leiio, Fadfún; …”; ho nia símbolu-aat sira mós barak lós. Ez: “Likika-Naufaia”; “Tgormusa-Baulaha …”.Katak kbi’it-aat iha duni atu estraga moris natureza no ema nian. Tan ne’e, maka:
— ema fiar-na’in sira presiza tebes tulun housi Leten Áas atu soi-an.
–No fiar katak Kristu mesan de’it mak ita-nia Defensór-Ulun; Nia mesan de’it mak soi kbi’it lalehan no rai nian hodi manan tiha ona ema housi kbi’it-aat demóniu, salan no infernu. Sei tauk tan saida?
Maluk sira: Refkete ba!
Iha ne’e de’it lai, mak sei tutan fali. Amin.
