Lafaek News–Ministériu Transporte Komunikasaun (MTC) liu husi Diresaun Nasional Infraestrutura no Komunikasaun (DNIC-Sigla Portugés), sei asegura konekasaun infrastrutura rede fibra optíka ba ajénsia governu hotu iha Timor Leste hanesan preprasaun ida hodi hein instalasaun Kabu-Subamarinu husi Austrália mai Dili Timor Leste.
Asuntu ne’e hatoo husi diretór Diresaun Nasional Infrastrutura no Komunikasaun, Ministériu Transportes no Komunikasaun, Eng. Ambrosio M.B. Amaral,L.Ed.,MM ba lafaek news, segunda (11/07/2023) iha kna’ar fatin MTK Kaikoli, hodi hateten koneksaun rede internet ba ajénsia governu iha territoriu nasional infraestruturalmente preparadu hodi hein kabu submarinu.
“Iha Ha’u nia mandatu tinan lima ne’e, Ha’u fokus liu iha liña Internet no mos infrestrutura rede Fibra Optika ba ajensia tomak iha teritorio Timor Leste oinsá mak atu atinje metas ne’ebé durante ne’e trasa on planu ona husi diretór sesante sira más la konsege, oinsá ha’u atu kontinua fali planu sira atu atinje metas ne’ebé diresaun iha, tanba diresaun ida ne’e sai hanesan sentru ba koneksaun liña Internet no mos sentru ba infraestrutura Rede ba ajénsia governu nian iha Timor Leste, Hahu kedas inisiu utilizasaun ba evolusaun internet aumenta kada tinan, iha 2003, funsionáriu ne’ebe uza internet ne’e la too ema 50, hafoin iha 2008 iha IV governu konstitusional ne’ebe lideradu husi Maun boot Kay Rala Xanana Gusmão iha momentu maun boot Kay Rala Xanana Gusmão halo polítika ida oinsá atu muda governu tenke iha liña Internet rasik no hamosu projetu Ida bolu naran national connection project,” katak diretor DNIC ne’e.
Diretór ne’e mos akresenta katak projetu national connectivity project ne’e etapa dahuluk halao iha 2008 Agora Tama ona pa etapa dahitu iha fase finalizasaun
Diretor DNIC ne’e esplika, husi projetu ida national connectivity project ne’e agora tama ona ba etapa dahitu no progressu lao da-daun no tama ona iha faze finalizasaun, husi projetu ida ne’e remata, diresaun nasional Infrastrutura Komunikasaun sei konekta rede ba ajénsia governu besik 440 iha Timor Leste, uza fiu fibriótika. Projeito ida nee mos hanesan preparasaun ida, hodi bele asegura konektividade interministrial no asegura politika governu nian wainhira implementa e- Gov no mos deskonsentrasaun administrativa munisipal. Agora iha ona investimentu Kabu submarinho nebe mak nia prosesu lao hela no da-daun ema barak preokupa kona-ba internet lentu ba komunidade sira no mos ba governu.
“Ita nia internet lentu tanba ita nia fontes mai husi satellite no ita seidauk iha backbone internasional nebe liga liu husi cabusubmarino, maibé agora dadaun prosesu lao hela no sei sai programa prioridade husi IX Gov nian ba 12 meses no agora da-daun Ita iha ona Blackbone nasional, Ita dada ona fio fibriotika liu husi tore EDTL no mos backbone ba kada munisipio nebe mak remata ona liu husi national connectivity project phase 7 , bainhira Kabu submarinu too mai ita hein koneksaun de’it ona hodi bele rezolve internet ne’ebe lentu iha ajensia governu tomak iha iha Timor-Leste no mos ba komunidade tomak liu husi operadores telekomunikasaun nebe mak ejisti iha ita nia rain” katak nia.

Diresaun Nasional ba infraestruturas Komunikasoens (DNIC) bazeia Lei Oragniku MTC, Dekretu Le númeru 48/2019, 16 de Outobro kriasaun diresaun jerál transporte no komunikasaun, artigu 66 akumula funsaun no responsabilidade hanesan Prepara no dezenvolve atu implementa sistema rede internet governu hodi servisu hamutuk ho entidades publiku sira seluk no mos sistema ICT internu MTC bazeia ba aprovasaun husi superior.
Dezenvolve infraestruturas rede internet iha munisipiu hotu-hotu, aloka bandwidth (banda larga) ba uzuariu internet administrasaun publika, difini no distribui domino internet ba governu/estadu, entidades privadas no asumi resposabilidade jestaun atu rejista, jere no kontrola sistema domain.tl (leé domaindottl), Propoin no rekomenda politika ba asessu, utlizasaun no seguransa sistema informasaun, komunikasaun no teknolojia, asegura no jere prestasaun servisu teknikas ba rede komputadores administrasaun publikas bazeia ba orientasaun superior, Propoin ideias atu dezenvolve infraestruturas ba komunikasaun modernu no nivel alta.
Propoin intensaun atu kria servisu konjunta servisu publiku no entidades privadas atu fasilita ekspasaun infraestruturas ba munisipiu hotu-hotu atu asessu sistema informasaun no komunikasaun, koordena no halo manutensaun ba infraestruturas ba sistema komunikasaun iha nivel nasional no munisipiu hodi determina standarizasaun ba terminais hotu-hotu, dezenha no rekomenda mekanisme nebe nesesariu ba operasaun sistema komputadores iha MTC, Promove no realiza kooperasun iha area komunikasaun, liu-liu ho Autoridade Nacional de Comunicações no entidades nasional no internasional, administra, mantein no dezenvolve rede komputadores internu MTC.
Identifika no rezolve problema asessu internet no mos antisipa tendensias ba problema ruma nebe akontese, Promove investigasaun sientifiku atu garante dezenvolmentu no garante sistema seguransa rede komunikasoens, reprezenta ninia kompetensia iha arena Internasional, ezekuta servisu seluk-seluk nebe atribui tuir lei no orientasaun husi superior, ho vizaun Dezenvolve servisu infraestururas ICT atu aseleira boa governasaun no dezenvolvimentu sosio-ekonomiku iha Timor-Leste no misaun aumenta kovertura ICT ho infraestrutura no servisu ICT iha teritoriu nasaun tomak hodi aseleira ICT global ba povu tomak iha Timor-Leste;
Eng. Ambrsio relata, DNIC iha mos departementu 5 no Seksaun 8 atu hala’o ninia funsaun ne’e , DNIC iha unidade hanesan tuir mai ne’e, Administration and Service Support, Help Desk, Network Operation Center (NOC), Server and Applications no Cabling and Infrastructure.
Husi departementu 5 ne ninia funsaun no responsabilidade hanesan tuir mai ne’e, Adiministration and Service Support, Kontrola servisu adiministrasaun e servisu atende publiku hamutuk ho servisu Help Desk, Elabora ezekusaun orsamentu anuais ba DNIC atu kria balansu kapasidade teknika DNIC no orsamentu anual nebe’e hetan aprovasaun husi komisaun Orsamento iha Minisatério Finansas, Responsabiliza mos kona ba asuntu kapasitasaun funsionariu DNIC atu priense nesidade hotu-hotu iha DNIC atu jere servisu loron-loron iha DNIC;
Help Desk, Jere no hare asuntu internu ministerial liu-liu kona ba atendimentu emerjensia sira ho komputadores, linha internet no mos ba falhansu tekniku ruma kona ba software & hardware ba sistema komputadores, Responsabiliza kona-ba kliente sira nebe iha falhansu tekniku kona ba rede internet liu husi projeitu NCP (Network Connectiviky Project), Indentifika uzuariu komputadores iha rede internu ministerial liu-liu koneksaun rede iha problema ruma ho koneksaun rede internet, hanesan portaun ba asistensia tekniku nebe urjente.
Network Operation Center (NOC), Jere rede Internet governu hodi kontrola pakote tekniku hanesan firewall, aloksaun bandwidth ba uzariu rede NCP iha instituisaun governu hotu-hotu, Fahe koneksaun internet bandwidth (Banda Largura) ba uzuariu rede Internet governu nian at konekta no aloka Bandwidth ba Intituisaun governu, Fo linha foun ba intitusaun sira nebe presija linha internet, Monta no Installa equipamentu hodi apoiu tekniku atu alkansa implementasaun teknika iha atividade operasional rede NCP, Kontrola koneksaun fisika rede Internet governu liu husi fibra optika no mos linha WiMAX.
Rezolve Problema teknika rede mosu iha firewall, linha internet, no mos fiu (kabu) fibra optika, sistema wimax no mos antena VSAT (Very Small Aperture Terminal) atu garante internet bandwidth rede iha ligasaun satelitu. Server and Application, Responsabilidade masimu atu toma atensaun masimu atu kontrola Data Center DNIC nebe hanesan portaun ba rede internet governu (internet gateway), Responsabilidade no garante kualidade servisu sistema server ho ninia aplikasaun tomak, Jere no kontola opersional teknika ba sistema server ho saftware & hardware iha Data Center DNIC, Identifika software no hardware relasiona ho sistema Data Center DNIC atu garante kontinuasaun rede NCP, Kontrola no jere jestaun servisu webmail MTC, Kontrola no jere sistema Domain.tl (Country Code Top Level Domain-ccTLD), Monitoriza rede NCP liu husi servisu Network Monitoring nebe uza SolarWinds, Jere no kontrola Website MTC hanesan icon Ministeriu atu promove MTC ba mundu internasional, rejional mos ba nivel nasional atu akumula interese nasional;
Cabling and Infrastructure, Cabling & infrastruture/Telekabu programa no atividade nebe Telekabu hanesan tuir mai ne’e, Dada kabu fibra optika atu garante koneksaun rede internet, Telekabu iha servisu nebe todan relasiona ho kabu fibra optika nebe konekta ba uzario internet servisu hotu-hotu. Iha tinan 2016 no 2017 iha kabu fibra-optika barak mak atu liu kabu fibra-optika nebe uza hanesan backbone ba uzario hotu-hotu iha Dili laran. Kabu fibra-optika nebe kotu tamba koneta Container sira ba hare kabu nebe iha estrada no mos dala barak tamba troka besi rin elektrisidade (electricity pole), no mos tamba hadia estrada.
Kontrola no manutensaun kabu fibra-optika hanesan actividade routina Telekabu kontrola kabu fibra-optika nebe uza hanesan backbone (main Link) ba uzario hotu-hotu, Identifika koneksaun foun Telekabu mos identifika edifisiu servisu foun nebe foin halo halo, atu planea kabu fibra-optika, ekipamento, no planu teknika nebe presija atu konekta ajensia servisu nebe foun iha Dili no distritu hotu-hotu.
Jornalista Mateus F. De Deus
Editór : Agapito de Deus