Husi: Ajor Domingos Amaral
Iha loron 30 fulan Novembru tinan 2006, altura ne’eba Prezidente Parlamentu Nasional mak Sr. Francisco Guteres “Lú-Olo” hamutuk ho Deputadu/a sira iha Parlamentu Nasional, aprova Lei Pensaun Mensal Vitalisia (LPV) ne’ebé promulga no públika husi Presidente Repúblika, Sr. José Alexandre Kay Rala Xanana Gusmão. Realmente membru Parlamentu Nasional ne’ebé reprezentante povu, konsiente no hatene hela katak TL foin ukun an no hasoru krize iha 2006, nu’une povu sei moris iha terus no susar laran maibé nafatin aprova no promulga lei ne’e, hodi fó bokur ba sira nia-an rasik. Tanba iha Lei Pensaun Mensal Vitalisia (LPV), ne’ebé kompostu husi artigu 7, foka liu ba asistensia totalmente ba Deputadu/a sira, hanesan direitu ba asistensia mediku tantu rai laran no ba rai liur, viatura pesoal, livre halo importasaun, livre tranzitu, iha pasaporte diplomatiku, nst… ne’e hatudu katak husi lei ne’e Deputdadu/a sira moris iha lalehan no povu moris iha infernu nia laran.
Ezistensia Lei ida ne’e, hetan protesta makas husi Sosiedade Sivil, Akademiku, Igreja hahu kedan ezistensia to’o mai agora. Tanba haree ba subtansia lei ne’e, fó moris di’ak ba grupu ki’ik ne’ebé iha PN, deputadu/a la preokupa povu ne’ebé sei moris iha terus no susar nia laran. Ho ida ne’e, mak Sosiedade Sivil, movimentu Akademiku, asosiasaun no Igreja sira kada tinan ezije ba nai Deputadu/a sira iha Parlamentu Nasional liu husi komunikadu imprensa, dialogu ho Deputadu/a to’o halo manifestasaun husi estudante Universitariu sira, iha ne’ebe barak mak tama sela detensaun Polisia no multa ba Estadu maibé solusaun la iha to’o agora.
Tinan 2017-2018, iha tempu kampaña Partidu Politiku (PARPOL) sira, liu-liu partidu FRETILIN, CNRT, no PLP promete katak atu halakon lei pensaun mensal vitalisia, maibé to’o agora seidauk halakon. Ne’e hatudu katak PARPOL sira bosokten mai ho promesa falsu, importante mak manan konfiansa povu nian, ikus ukun haluha povu, so eziste interese individual no grupu. Tinan sanulu resin nen (16) ona, ezistensia LPV, durante ne’e Deputadu sira so alterasaun ba artigu balun maibé la halo lakon hanesan sira promete iha palku kampaña. Hatudu momos ona ba povu katak nai Deputadu/a sira hakarak mak goza de’it Orsamentu Estadu nian alias matan osan, interese individual bo’ot liu kompara ho povu nia interese, tanba ne’e nai Deputadu/a hotu-hotu lakohi halo lakon.
Realmente besik ona tempu kampaña eleitoral no Eleisaun Parlamentar 2023, PARPOL sira komesa dun malu, entre CNRT, FRETILIN, PLP no KHUNTO, balun mai ho rajaun kadeira oituan nune’e labele influensia Deputadu sira seluk, balun dehan Deputadu sira husi bankada seluk lakohi, balun dehan husi partidu maioria simples sira mak lakohi, balun dehan ami la hatene tanba ami mai lei iha ona, balun dun ba (Komisaun A Parlamentu Nasional), seidauk haruka ba plenaria, balun dehan haruka ba Governu atu hadia fila-fali, hein ajendmentu husi konselli ministru. Wainhira Governu hadia no tama iha ajenda deskusaun atu halo votasaun hodi halo lakon lei ne’e maibé deputadu/a husi bankada CNRT, FRETILIN, PD no KHUNTO lakohi rajaun haruka governu hadi’a no ikus PN suspende proposta. Ida ne’e hatudu momos ona katak nai Deputadu/a sira hotu-hotu interse pesoal bo’ot liu interese komum nian tanba ne’e hakuak metin loos lei pensaun mensal vitalisia ida ne’e.
Ohin iha ona tempu mobilizasaun masa, liu husi konsolidasaun, sosializasaun no kampaña PARPOL sira hanesan FRETILIN, CNRT, PLP, KHUNTO, nsst…komesa hatudu nanal naruk no baku hirus matan, dehan ami sei halakon lei pensaun mensal vitalisia, wainhira povu fo konfiansa, maibé agora imi mak ukun atu fo tan konfiasa oinsa? nusa la halo lakon agora? maibé sei dun malu. Imi deputadu/a hatene povu beikten maibé povu labeik hanesan saida mak imi hanoin, povu nonok ho terus susar, povu hakilar imi haruka asulear sira kaer sulan iha sela. Tinan sanulu resin nen ona eziste lei pensaun vitalisia, durante ne’e sosiedade sivil, movimentu akademiku, asosiasaun, igreja no povu hotu kritika no kontra deputadu/a sira hodi hahalon lei ne’e meibe povu nia ezijensia sira ne’e hela ho mamuk.
Konseitu liberta povu, imi troka liberta imi nia an rasik, fiar an lao ba oin nu’une imi fiar an hakuak metin LPV, hisik kosar ba moris di’ak nakfilak ba loke AC ba moris di’ak ho LPV, riku fahe hanesan nakfilak ba riku imi ukun nain fahe malu ignora povu, tane o ema nakfilak ba tane LPV, ba o timor maubere oan prontu servi nakfilak ba o LPV deputadu/a prontu mantein, lori naroman ba povu nakfilak lori povu sulan iha nakukun laran, hamutuk ita bele nakfilak ba hamutuk imi bele defende LPV. PARPOL sira hotu bosok ten, tempu kampaña ko’alia ida to’o ukun halo buat seluk, iha ne’ebé interese individual no grupu mak domina, haluhan promesa hotu no ignora povu ne’ebé terus hela.
Ikus atu dehan katak, povu hatene ona imi PARPOL sira-nia bosokten, ohin tempu kampaña imi hotu-hotu ko’alia sei halakon LPV maibé to’o ukun imi hotu-hotu hamutuk hodi defende LPV ne’e. Prinsipalmente Deputadu sira reprezenta povu maibé kontrariu sira reprezenta individu, familia no grupu tanba sira la iha konsiensia hodi halo lakon lei ne’ebé fo benefiu de’it ba grupu ki’ik ne’ebé iha PN.
Tanba ne’e, husu ba PARPOL sira keta hakuak metin lei pensaun mensal vitalisia ne’e, imi hotu tenki konsensu hodi halakon lei ne’e. Tanba povu hotu hatene ona katak LPV laos benefisu ba povu hotu maibé benefisia de’it ba deputadu sira. Povu moris terus no susar nia laran maibé imi goza moris iha terus no susar sira-nia let. La bele iha kampaña ko’alia halakon maibé to’o ukun imi dun malu. Povu hotu hein, imi ukun sei halakon LPV ne’e ka lae? keta sulan mos LPV iha gabeta laran. Tanba osan ne’ebe iha, bele aloka ba setor porodutivu ka estratejiku sira, atu utiliza halo dezenvolvimentu hodi fó sustentabilidade ba povu no nasaun, hahu agora no futuru.
