Hakerek na’in: Guterres Isino
Maluk Timoroan sira hotu, ba sira estudante, funsionáriu, povu aileba, ba kamponezes, traballador, ativista, professor/a sira, ema katuas no ferik, joven no labarik sira no ema hotu hotu iha sidade ka foho, iha rai laran ka iha li’ur no iha ne’ebé de’it. Saida mak ita presiza halo iha intervalu tempu ida ne’e ba oin, kona-ba ita nia krize krónika sira ne’ebé buras globalmente no partikularmente iha ita nia rain?
Maluk sira, hanesan joven no estudante, mai ita aprende hamutuk hodi haree ba krize oioin ne’ebé dadaun hasusar ita maubere oan sira. Em termus krize sosiál, krize ekonomika, krize polítika, espesialmente krize ekolojia ne’ebé akontese iha ita nia leet no nia hatodan tan de’it ita husi tempu ba tempu. Ate resente ema barak la konsiente nafatin hodi buka hatene nia kauza, impaktu no solusaun. Ita hakfodak liu tan, mosu dezastre oioin iha dekada sira ikus ne’e. Dalabarak liu ema gosta fó sala ba natureza, ignora tan tiha krize ne’e hodi dehan, ne’e dezastre naturál.
Iha ne’e, antes ita tama ba diskusaun ida kle’an kona-ba testu ne’e, ita hahú uluk ho pergunta sientifiku balun tuir mai ne’e; Saida mak ekolojia? Tansa krize ekolojia? Krize ekolojia nia impaktu saida? no oinsá solusaun ba krize ekolojia ne’e?
Mai ita hahú ho nia konseitu balun. Ekolojia katak elementu materiál ne’ebé akumula diversidade oioin mak integra hamutuk iha komunidade ida. Etimolojikamente, liafuan ekolojia mai husi lian gregu Oikos katak uma (house) ka hela fatin no logos katak ‘estuda kona-ba’ ka siénsia. Signifika, ekolojia ne’e nu’udar siénsia ne’ebé estuda kona-ba oinsá organizmu sira halo interasaun iha sira nia hela fatin. Hela fatin ne’e refere ba ita ema no biodiversidade sira, tantu ida moris (biotiku) no sira maten (abiotiku). Elementu ekolojiku sira mak hanesan rai, anin, bee, loron no fulan, aihoris, animál no interasaun entre umanu sira. Ekolojia ne’e foku ba organizmu, populasaun, komunidade, ekosistema, no biosfera.
Organizmu katak individuo sira ne’ebé mak moris. Populasaun nu’udar grupu individuál ne’ebé ho espésie hanesan hela hamutuk iha fatin partikular ida. Komunidade katak, populasaun sira ho forma diferente espésie hela hamutuk iha fatin ida, potensialmente sira iha interaksaun ba malu. Ekosistema refere ba komunidade ho espésie ne’ebé diferente halo interasaun ida ho seluk la ho sira nia hela fatin kona-ba enerjia sira. Enkuantu, biosfera parte sira husi mundu nian, bee, anin, no klamar sira ne’ebé moris, ( Miller, Scott & Spoolman, 2009:51).
Husi definisaun sira iha leten, lori ita atu ba entende to’ok tansa iha krize ekolojiku? nia kauza lolos husi saida? no nia impaktu saida? Iha ne’e, ami tenta atu halibur idea objetiva sira hodi argumenta krize ekolojia globál ne’ebé matenek na’in sira barak husik mai ita.
Ita hatene katak, krize ekolojia ne’e la indika ba ema ida ka nasaun ida. Nia krize globál ida ba planeta ne’ebé ita hela ba. Iha ne’e ita atu dehan katak, tuir Magdoff no Foster nia analiza, kauza sira hamosu krize ekolojia ne’e mai husi sistema no ideolojia dominante ida hanaran kapitalizmu. Kapitalizmu mak eksplora ekosistema sira iha mundu ne’e ba akumula kapitál ne’ebe esesivu liu ba nia interese, no ne’e, nia ekspansaun luan ba beibeik, tan ne’e mak mundu dadaun hasoru krize.
Oinsá nia eksplora ekosistema sira ba hanakonu nia interese? Iha ne’e, ami halibur ona teoria balun hodi haforsa liu tan. Katak, sosiedade ohin loron, moris iha mundu modernizasaun. Modernizasaun nu’udar tranformasaun sosiedade tradisionál ba sosiedade industriál. Mundu modernizasaun ne’e mak fó biban ita estragus ba natureza, liu-liu ekosistema sira iha rai no bee ne’ebé haboot no haluan ba beibeik.
Nasaun dezenvolvidu sira ne’ebé nia teknolojia avansadu eksplora rikusoin mundu nian esesivu liu tiha ona. Sira hanesan America, Xina, Singapura, Japaun no seluk tan. Kompaña ka setor privadu sira kria industria oioin ba eksplora gas minarais, osan mean sira, ai laran tuan sira, haluan sira nia produsaun agrikultura no ida ne’e nia kapasidade eksplorasaun ba ekosistema sira boot tebes.
Destrusaun ki’ik sira seluk akontese hanesan sobu aihoris sira ba dada eletrisidade, halo Estrada, halo otél no suru foho lolon no halo animál aileten sira nia hela fatin destruidu totál. Nu’udar estadu atuál, Timor dadaun nia prosesu dezenvolvimentu mós la’o nune’e. Ita iha ona ámbitu dezenvolvimentu ida ne’ebé orienta ba prosesu transformasaun sosiedade tradisionál ba sosiedade industriál. Nia polítika sira enkuadra iha PEDN nu’udar ezemplu.
Ita konsiente katak, mundu modernizasaun ne’e lori de’it destrusaun no eksploitasaun ba planeta no ida ne’e husik hela kondisaun mizeria ida ba ekolojia, ne’e katak inklui mós ita ema. Modernizasaun ne’e nu’udar kultura osidentalizasaun. Nia lori dezastre boot ida ne’ebé risku boot ba planeta. Tanba dadaun ne’e, ita ema moris iha konsikuensia ida boot ba krize ne’e husi tipu krize ekolojia ne’ebe Magdoff no Foster temi.
Até resente, sientista sira barak uza meius oioin hanesan movimentu environmentalism no ecological modernization nu’udar movimentu ba rehabilita ekolojia liu husi muda estilu moris, halo kampaña ba ‘green’ até hamoris industria ho label ‘green’ ho tipu ‘green mining’ hodi halo mudansa fundamentál iha valór sira atuál ba planeta ida di’ak liu, maibé ida ne’e hotu la solusiona buat ida.
Ba ita, presiza haree kle’an tan husi oklu ‘aksiolojia’ nian ne’ebé bele reforsa liu. Ami hanoin katak, modernizasaun ne’e mundu indisiplinadu, nakonu de’it ho sosiedade ‘liberosis’. Iha ami nia perspetiva objetiva reál no analiza teoritiku balun tan katak, krize ekolojia ne’e akontese tanba ita ema nia hahalok ne’ebé la étiku no imorál iha mundu globalizadu ne’e.
Tansa ita dehan nune’e? ne’e tanba ita estraga no destroi barak ona ekosistema no biosfera sira esesivu liu ona. Ita ema iha mundu ne’e la respeita ona kriatura sira seluk nia ezisténsia. Ita ema kuda de’it mentalidade egoismu, pragmatismu, konsumerizmu no moris ho modelu hedonismu.
Oinsá ami haree nia husi sikun sientifiku liu tan? Iha teoria étika ambientál ida ne’ebé ita uza ba argumenta idea sira leten. Tan ne’e, mai ita intende hamutuk filosofia Shallow ecology. Shallow ecology refere ba filozofia ka pozisaun politiku ne’ebé prezervasaun ambientál tenke pratika de’it ba interese ita ema umanu nian.
Fritjot dehan, shallow ecology iha antroposentris ka nia sentru ba umanu, haree ita ema aas liu no la’os parte ida husi natureza. Ema de’it mak iha valór no konsidera natureza ne’e nu’udar instrumentu de’it ka ‘uzus’, nu’udar valór natureza nian. (Shallow ecology in anthropocentric, or human centered. It view humans as above or outside of nature, a the source of all value, and scribes only instrumental, or ‘use’, value to nature), (Susilo 2008:108).
Shallow ecology nia haree, iha mundu ne’e ita ema mak sentru ba sistema hotu. Ne’e katak, ekosistema hotu moris iha mundu ne’e, ba ita ema nia nesesidade. Shallow ecology nia pratika mak hanesan ita temi iha leten. Nia ko’alia kona-ba teoria no movimentu environmentalism no ecological modernization. Sira hanoin krize ekolojia ne’e só bele rezolve husi meius tékniku de’it. Sira nia metodu hanoin mekanistiku, la’os holistiku, katak, haree problema hotu la kle’an. Teoria no pratika ida ne’e mak akontese barak iha sosiedade industrial dadaun ne’e. Ema la preokupa no menus prezervasaun ba ekosistema sira seluk.
Dadaun pratika deflorestasaun (sunu, tesi, kasa), degradasaun ba rai, hamosu poluisaun kimiku sira buras. Ho ida ne’e mak hamosu kritika barak iha mundu, katak teoria no pratika ida ne’e sei la fó solusaun di’ak hodi kombate krize ekolojia.
Ida ne’e hanesan mós kritika ida husi diskursu amu Bapa Fransisco iha tinan 2015 liu ba kona-ba ‘Laudatu si’ (hahi ba hotu) “on care for our common home” (kuidadu ita nia uma komum). Haktuir katak, pensamentu Judeu-Kristaun nian, bazeia ba biblia antigu testamentu, fó kbiit ba ema umanu atu domina ba planeta “dominion over the earth”, no ida ne’e mak enkoraja ona eksploitasaun no destrusaun ba natureza. Ida ne’e dehan katak, judeu kristaun sira iha Europa interpreta sala tiha Biblia hodi sira domina nasaun seluk no hadau sira nia rekursu sira. Nune’e tuir amu Bapa Fransisco, ita tenke rejeita nosaun ida katak, Maromak kria ita husi ninia imajen nune’e ita mak domina natureza, (Da Silva 2020).
La’os de’it ida ne’e mak influensia ema ba domina no estraga planeta ka natureza nia ezistensia, maibé mós tanba iha filosofu barak hanesan Rene Descartes no Imanuel Kant ne’ebé hakerek ona sira nia hanoin sira katak, só ita ema umanu de’it mak aas liu no iha onra boot liu hotu ba seres vivus sira seluk ne’ebé eziste iha mundu ne’e, tanba únikamente ita ema umanu de’it mak iha liberdade no rasionál liu.
Inklui iha argumentu ne’e, ita ema umanu de’it mak iha kapasidade no iha koñesimentu no esperiensia sira ba hala’o komunikasaun ba malu. Haree husi perspetktiva sira ne’e mak ita ema umanu sai tiha egoismu, la respeita ona ba natureza. Ita ema mai ho karakter ne’ebé rasionál no agresivu hodi destrui no eksploita natureza ne’e sem hanoin ona ba liberdade natureza nian.
To’o iha ne’e, lori ita atu loke matan no hateke dook ona ba nia impaktu sira husi krize ekolojia globál ne’e. Katak, problema hun lolos ne’e husi mundu modernizasaun no mundu kapitál industrializadu, tan la hanorin ona ema atu hatuur valór étika no morál. Nune’e nia fó impaktu ki’ik no boot ba ita no halo ita la konsiente.
Ami hakarak lori ita haree hamutuk lai fenomena reál sira akontese iha ita nia leet. a). Manas globál aumenta ba beibeik liu-liu iha sidade urbanizasaun sira-ezemplu iha Dili; b). udan mai la tuir nia tempu ona, udan been menus nia implikasaun mak ba agrikultór sira labele halo produsaun iha natar no to’os no ne’e nia posibilidade ba hasoru krize aihan. Halo bee matan sira maran, aihoris sira mate, du’ut la moris no halo animál sira lakon ba beibeik.
Inundasaun akontese iha fatin-fatin, lori estragus ba ita nia hela fatin, animál no aihoris sira no infraestrutura públiku; c). erosaun ka rai halai no nia estragus hanesan. d). Poluisaun ka su’ar husi sunu no kímiku sira husi industria. Impaktu krize sira ne’e barak liu ba povu maubere kamponeze nia oan sira no ho ita nia natureza. Ema elite sira lae, tan tur kareta AC, Edifisiu AC no garante hela osan povu nian ne’ebe sira simu.
Situasaun hanesan ne’e, la’os de’it akontese iha fatin ida, maibé akontese mós iha teritoriu hotu. Ita ohin loron ne’e infrenta krize mudansa klimatika no biodiveridade boot. Mezmu estadu bele ratifika konvensaun internasionál oioin mós até a data ita sei nafatin iha krize, no konvensaun sira ne’e hanakonu de’it iha surat tahan leten.
Ohin loron ema barak nakonu de’it ho duvida no estadu atuál mós husik hela kondisaun inserteza no depresaun ida ba sosiedade. Ema barak la komprende ida ne’e no atu foti asaun oinsá? Iha balun foti duni asaun voluntariu hodi halo intervensaun-ezemplu hili lixu, maibé ita haree sai fali reaksionariu konservativu. Tansa nune’e? ne’e tan metodu hanoin mekanistiku, logika defisiente, monu iha konsientizasaun falsu. Ho ida ne’e, nia fim mak lori ema barak la hatene no dezesperadu tiha.
Ba ita joven sira, ita la’os atu sai reaksionariu konservativu, kolaboralista no realistiku ba sosidade reál ne’e, nu’udar fim ba aburdu no nihil. Ita la’os atu reja de’it hodi husu Maromak tulun ita no hatudu milagre ba sistema ne’ebe hanehan ita. Ita hanoin lae, ne’e mundu fiksaun.
Ita joven tenke fó alternativu ideál no radikál, fó esperansa no ita tenke enkoraja malu. Iha moto balun dehan, fiar an la’o ba oin, maibé ba ita la simu ida ne’e, katak, fiar malu mak la’o ba oin. Fiar malu la’o ba oin ho idea ida ne’ebé tenke radikál. Fiar malu atu sai oinsá? Iha moto balun dehan, ba Timor ida buras liu. Buras liu ida ne’ebé lai? Ita la’os hanesan sira ne’ebé husik de’it desigualdade mak buras hanesan agora.
To’o iha ne’e, ita husik tiha lai kritika sira no ita buka solusaun ida. Solusaun ne’ebé konten ho valór étiku (di’ak no los liu) no estetitiku (furak liu) ba ita jerasaun sira ikus hodi prepara-an. Prepara-an hodi hanoin no halo asaun ruma ba intervensaun krize ekolojia dadaun ne’e, hodi lori ita ba mudansa emansipasaun ida radikál. Ami lee ona teoria balun ne’ebé bele orienta ita ba diskusaun ida ne’e no teoria sira ne’e kontekstual tebes.
Hafoin ita intende katak, shallow ecology ne’e nu’udar filosofia étika ambientál ida ne’ebé fó de’it valór, onra ba ita ema umanu no ida ne’e halo ita diskonkorda totál. Nune’e mós teoria modernizmu ne’ebé nia prátika hariku ema oituan no estraga ekolojia.
Ita nia filosofu ida husi rai Norwegia ho naran Arne Naess mai ho konseitu étika ekosentrisme ne’ebé koñesidu ho deep ecology (ekolojia kle’an). Tuir Naess, ekolojia kle’an nu’udar dalan ida ba dezenvolve balansu foun ida no harmonia entre individuál, komunidade no ho natureza (deep ecology is emerging as a way of developing a new balance and harmony between individuals, communities, and all off nature).
Ekolojia kle’an haree ita ema no natureza iha valór no moris ne’ebé hanesan. La iha seres vivus ida mak iha valór no onra boot liu seluk. Sira moris atu kompleta malu, fó benefisiu ba malu. Seres vivus hotu labele separa ba malu, sira moris hamutuk no mós iha interaksaun ba malu. Ne’e katak, ita ema ne’e parte ida husi natureza no ne’e labele separa.
Ita ema mak espésie ida ne’ebé moris iha mundu ne’e no ba dahuluk iha kapasidade intelektuál ne’ebé bele limita volume ita ema nian hodi halo balansu ho biodiversidade sira seluk nia moris ne’ebé dinámika. Sé natureza ne’e moris ho hakmatek, harmonia iha nia fatin no ita tenke asegura sira. Mai ita, tenke iha kapasidade hodi hanoin moris harmonia ho sira, tanba ita kuidadu no respeita ba natureza mak natureza mós sei kuida no fó ita moris ho seguru iha ita nia fatin.
Deep ecology ne’e sai nu’udar filozofia ida ne’ebé Naess hanaran Ecosophy. Ecosophy mai ho liafuan rua Eco katak hela fatin no Sophy katak matenek. Hatete ba ita, espésie sira moris iha mundu ne’e hotu-hotu iha hanoin, iha sentimentu no sira hotu iha liberdade atu moris, iha fatin ne’ebé sira iha ba. Fó valór ba malu, respeita malu, presiza malu no iha interaksaun ba malu. Natureza ho ita ema iha razaun rasik atu sobrevive.
La’os nu’udar filosofia de’it, konseitu ne’e nu’udar movimentu ida, iha ne’ebé Naess hanaran Deep ecology Movement. Deep ecology Movement ne’ebé propoin mai ita katak, presiza mós iha movimentu arte, poemas, rituál, konservasaun biolojia, ativista grassroot, estilu vida ne’ebé simples, biorejionalismu, sistema florestais, sistema agrikultura no peska ne’ebé ekolojiku. Ba ita, la presiza iha dezenvolvimentu ne’ebé boot ho nia kapasidade produsaun aihan sira iha eskalaun boot, maibé produsaun ho nia volume natoon ba nesesidade lorloron nian.
Ne’e atu fanu ita joven no estudante sira atu loke dalan ba movimentu sosiál ida emansipatoriu no hanoin ba mudansa sosiál ida radikál ba humanidade no ita nia natureza. Deep ecology nia orientasaun ba mudansa sosiál no natureza ida kle’an, presiza atu muda sistema sosiál no ekonomiku mundiál hodi fó alternativu ba sosiedade konservativu politiku sira ne’ebé kuda de’it status quo no labele fó moris di’ak ba ita ema no ekosistema hotu. Maggdof no Foster dehan sistema ekonomiku kapitalismu mak estraga planeta, no nia dehan, sistema ekonomiku sosializmu de’it mak bele fó solusaun, no ida ne’e Marxismu sira hanaran eko-sosializmu. Ba ema Maubere oan sira re-inventa ona ba eko-mauberizmu ne’ebé kontekstualiza ho kondisaun maubere oan sira nian no ida ne’e tenke lori ba oin.
Testu ne’e sei husik hela solusaun balun ba ita katak; ida, Maubere oan tenke iha obrigasaun hodi kuda aihoris barak. Sé Prezidente Republika dehan, ema ida aihun ida, ita tenke hanoin liu tiha. Ne’e katak, ema ida to’os Ida no aihun sanulu. Sé nune’e mós ita tenke iha kintál boot. Ema ida idak prepara fatin, iha nia kintál hanesan, to’os, natar, bee matan, no rai dezertu sira. Kuda aihoris sira konten ho valor ekolojiku hanesan au, bua, tua, hali, no aihan sira ho valor ekonomiku ne’ebé ita bele konsumu. Sei di’ak liu tan, kuda aihoris ne’ebé bele haki’ak bee.
Ami tenta ona halo ida ne’e iha ami nia kintál nu’udar joven no estudante (maubere oan). Antes tinan tolu no haat liu-ba ami kuda ona au/bamboo lubuk ida iha ami nia to’os, no barak moris no balun mate.
Hafoin dezastre naturál ne’ebé akontese iha loron 4 fulan abril liu ba, ami haree, ema barak kritika makaas situasaun ne’e. Dezastre ne’ebé sai króniku tebtebess iha fatin hotu-hotu. Mosu perspektiva oioin hanesan; balun dehan ne’e malisan ida ba ita tanba lider balun la ukun. Balun dehan, tinan rua la iha misa paskua mak akontese ida ne’e. Balun dehan inundasaun akontese iha sidade tanba infraestrutura la kualidade (baleta, mota).
Maibé ami nu’udar joven no estudante nia perpektiva ketak ida, ami haree dezastre ne’e husi oklu krize ekolojia globál. Husi ne’e, solusaun tuir ami nia hanoin mak rehabilitasaun ekolojia mak alternativu ida ideál liu. Ho alternativu ne’ebé ami halo mak, ami kuda ona au/bamboo oan sira iha ami nia kintál. Ida ne’e iha ona ami nia agenda katak, husi ne’e ba oin kontinua ba proteze no konserva aihoris no animál sira no espésie hotu, tantu rai, bee laran, no ai leten sira.
Rua, promove rituál sira hanesan fó han natureza no hamulak no hana’i uza kultura Timor nian atu natureza bele tau matan ba ita. Ita hanoin, ita nia beiala sira ne’e matenek tebtebes. Sira koñese kle’an oinsá natureza ne’e funsiona iha planeta ne’e. ema balun kritika katak, ita labele fiar ona lulik sira hanesan uma lisan, fatuk lulik, ai lulik no rai lulik sira. Sira dehan, ne’e diabu no nakukun nian be estraga no oho ita. Maluk sira, keta fiar lia ida ne’e. Lia ne’e propaganda falsu husi imperalizmu no neo-kolonializmu sira nian ne’ebé tenta hamihis no hamate espiritu fiar maubere oan sira nian husi uluk to’o agora.
Ita tenke promove no fó valór rasik ba fiar ne’ebé husik hela husi ita nia bei-ala sira ba ita. Bei-ala sira hatene, ita maubere oan ne’e hodi uluk hodi wa’in mai husi natureza no únidos nafatin. Natureza husik hela nia espiritu iis ba ita hodi moris ba tempu naruk. Bei-ala sira dehan ba ita, natureza ne’e mak guarda ita no sira fó kbiit matak malirin ba ita hodi la’o no hanoin ba moris ne’ebé di’ak liu. Ita nia bei-ala sira hatene oinsá hetan hahan ne’ebé nutrisaun di’ak ho meius hamulak nian, fó han ba lulik sira hanesan fatuk, ai, foho, bee matan no seluk tan. Bei-ala sira hanorin ita kuidadu aihoris sira, kuidadu bee matan sira, kuidadu fatuk osan mean sira, labele estraga sira, tan sira mak espiritu forte no ne’e bele kastigu fali ita, se ita la respeita. Ita tenke konsiente ona katak, hodi uluk ita ladun hetan dezastre sira hanesan dadaun ne’e. Dezastre ida agora fó sinál duni ba ita atu halo reflesaun ida hodi vizita beibeik ita nia pasadu antes la’o ba oin.
Tolu, promove kultura tara bandu nu’udar bandu tradisionál ida forte no kontekstuál tebes ba Timor-Leste nia estilu vida kulturál. Hodi uluk hodi wa’in ona ema Timor halo ida ne’e iha fatin-fatin. Sistema tara bandu ne’e nu’udar orden étika no morál ida ba ita ema hodi fó onra ba ambiente, respeita aihoris, animál, bee matan sira hanesan ita ema repeita malu. Sé ita ema susar kontrola ona mak, ita tenke uza lulik sira hodi haree tuir ka kontrola hahalok aat umanu nian ne’ebé desrespeitadu, destrutivu no eksploitadu.
Haat, edukasaun popular ida kontekstuál ba meiu ambiente, liu-liu fahe koñesimentu kona-ba étika ambiente ekosentrime no biosentrisme no seluk tan hodi loke konsiensia umanu. Pertinente tebes, no ne’e ita (maubere) oan sira nia responsablidade. Ita presiza tebtebes edukasaun ida kontekstuál ho kultura Timor nian. Edukasaun ida demokratiku, humanidade, ekolojiku no libertasaun. Lolos ita tenke husu nune’e, tansa ukun-an tinan naruk ona, seidauk iha de’it departamentu ruma kona-ba ambientál nian iha ensinu superior sira? Pior liu tan, ita hahú husi ensinu pre-primaria mai la iha de’it kurikulum ida atu guia ita ba aprende étika ambientál nian. Iha ne’e, la’os atu ezize estadu atuál atu integra kurikulum ida espesifikamente kona-ba ekolojia nian. Maibé ita presiza konseitu edukasaun ida klaru, radikál, koherente, transformativu, kerativu, krítiku, inovativu, progresivu no emansipatoriu. Sé ita hotu hakarak luta ba meiu-ambiente ida di’ak. Ami hanoin, edukasaun ekolojiku ba labarik sira to’o joven sira tenke dezenvolve. Sé nune’e nafatin de’it mak ita hotu-hotu la’o lahatene ba ne’ebé no to’o iha ne’ebé.
Antes taka, ami sita afirmasaun balun hanesan; filosofu Austria ida ho naran Ivan Ilich dehan nune’e “Learn from the world, not about the world” (Aprende husi mundu, la’os aprende kona-ba mundu). Ne’e dehan saida ba ita? Ne’e katak, ita aprende tuir kontekstu ka situasaun reál ne’ebé akontese iha ita nia sorin sira. Ita la’os aprende fali buat ne’ebé la kondis ho ita nia realidade. Nune’e mos modelu dezenvolvimentu tenke bazeia ba kultura no estilu moris iha rai ida nian. Paulo Freire filosofu Brazil fó hanoin ba ita “ Education is practice of freedom. The means by which men and women deal critically and creativily with reality and discover how to participate in the transformation of their world” (Edukasaun ne’e pratika kona-ba liberdade. Signifika mane no feto tenke krítiku no kreativu ba realidade no deskobre oinsá partisipa hodi transforma mundu). Ne’e katak, ita aprende tenke krítiku no kreativu ba problema sira iha nia sorin sira no halo mudansa. Sé problema dadaun ne’e kona-ba krize ekolojia, estudante no profeor/a sira tenke aprende no buka solusaun ba problema ne’e.
Saudasoes Eko-mauberismu sira…….!
Referénsia:
Da Silva, A. B. (2020). Eko-Teolojia, Eko-Sosialismu no Eko-Mauberismu.
Miller, G. T. & Spoolman, S. E. (2009) Essentials of Ecology. USA: Books/Cole Cengage Learning.
Rothenberg, D. (1989) Ecology, Community and Lifestyle, UK: Cambridge University Press.
Susilo (2008) Sosiologi Linkungan. Jakarta: Raja Grafindo Persada.
