Lafaek News—Grupo Konservasaun lenuk postu administrativu Lore munisípiu Lautém, bandu komunidade sira ne’ebé hala’o atividade kail ikan iha area tasi Lautém atu labele oho animal tasi hanesan lenuk, ikan no ahu-ruin inklui ai-parapa nudar ne’ebé hafutar iha tasi okos.
Membru Grupo Konservasaun Lenuk, Acasio Ramos afirma, Grupo konservasaun lenuk ninia ema hamutuk neen nulu (60) no ativu hela tolu nolu (30) maibé laiha saláriu, tan ne’e hela nain lima (5) hodi kontrola ba área tasi ibun husi veneno to’o soku, ho distánsia kilometru 4 tanba laiha parte relevante hodi fo formasaun oinsá atu Konserva didi’ak animal sira iha tasi laran.
Lenuk-oan ne’ebe foin fera husi ninia tolun komesa sai boot hafoin husik fali ba tasi-laran. imajen Lafaek News, Aniceto Dias.
Tuir Acasio katak Iha tinan 2015, hahú bandu onakomunidade sira labele foti lenuk, area bandu bandu husi Venanu too Soku, distánsia kilo-metru 4, ema labele halo atividade iha ne’eba, nu’udar área protezida, ami halo protesaun ba ikan toni no lenuk atu ema labele na’ok ka foti atu iha futuru ne’e bele hatene saída mak lenuk saída mak ikan toni, Grupu ne’e konta ho ema nain 60, ba da-daun ativu de’it ema 30, sira balun lakohi ona, más ativu lolos ne’e nain 4 ka 5 de’it nunee, servisu voluntáriu ne’e mak sira lakohi, dezafiu mak laiha ema ida mak mai hanorin ami kona-ba ida ne’e,” membru grupu konservasaun Lenuk ne’e subliña.
Nia dehan protesaun lenuk tolun fatin haleu ho redi metan iha tasi ibun rai henek, bainhira nia nakfera sai lenuk-oan hafoin husik ba tasi laran, tan ne’e parte Konservasaun husu ba governu apoiu fasilidade material nune’e kria tanke ida hodi enxe tasi be’en bainhira lenuk oan moris konserva ba tanke-laran, hodi sai bo’ot hafoin husik ba tasi laran, iha tinan 2018 husik lenuk oan kuaze 3800 resin ona.
Iha mos impaktu ba lenuk oan tuir tempu ne’ebé malirin, bainhira loron manas lenuk tolun sei menus tanba loron manas balun sai sai at no dodok, iha tempu udan nia sei moris hotu depende ba lenuk tolun hira ne’e nakfera hotu, lenuk tolun nakfera hahú foti lenuk tolun hodi sura loron 21 nia nakfera sai oan ona.
“Bailoron naruk ne’e lenuk la sa’e, sira baibain sa’e ne’e kuandu malirin mak sira sa’e fulan novembro ka dezembro sira ne’e mak bele hasa’e, kalan ida sira hasa’e karik mos rua tolu mak sira hasa’e loron manas ne’e tolun balun, ida rua hanesan ne’e, la nakfera, aat dodok tiha kuandu malirin, sira nakfera hotu, sira 100 tolun ne nakfera hotu udan boot hanesan ne’e ami la’o ba mai iha tasi ninin mos lenuk sira la sa’e, tanba tasi bo’ot, dadeer ami la’o ba mai iha tasi ninin, haree fatin ne’ebé lenuk sa’e ne’e, ami foti nia tolun hodi tau iha fatin ne’ebé prepara ona lor-loron, bainhira tolun ne’e nakfera, lori loron 21 ka 22, ami husik fali ba tasi ami konta de’it to’o ona loron 21 mak ami ba haree ne’e sira nakfera ona,” Acasio subline.
Iha sorin seluk komunidade José dos Santos hateten, lenuk nu’udar animal protejida no animal tasi sira seluk ne’ebé sai angúlu bo’ot ba nasaun Timor Leste, presiza apoiu husi governu oinsá fasilita formasaun ba grupu konservasaun hodi tau matan didi’ak ba animal sira iha tasi-laran.
“Kona-ba kaer lenuk iha ne’e laiha ona, más la’os ema husi aldeia ida ne’e mak kaer lenuk, iha ema hatene ona, ita mos haree lenuk ne’e ita kasian, liu liu ha’u mos uluk kaer lenuk, tanba situasaun más agora ha’u lakohi ona tanba ha’u komprende ona” katak nia
Membru konservsaun hala’o hela protesaun ba Lenuk-tolun ne’ebe foin tolun iha rai-henek okos, imajen Lafaek News : Aniceto Dias.
Komunidade area lori komprende ona saida mak lenuk, tanba lenuk bainhira hetan iha tasi ibun nia sei la book no nia iha fatin de’it hodi sira ba bakufila no foti, tan ne’e komunidade nafatin husu ba Konservasaun internasionál no parte governu hodi fo formasaun nune’e komunidade bele hatene liu tan oinsá konserva animal tasi nian.
Entre tantu Xefe aldeia Vailana, Joaquim Ximenes argumenta katak Konservasaun lenuk dadaun ne’e membru husi Konservasaun kontrola loron-kalan ne’ebé ema la foti ona tanba konservasaun internasionál, kria grupo Konservasaun lenuk husi komunidade iha area ne’e hodi asegura lenuk ne’ebé tolun no bainhira sira sai mai tasi ibun.
“Agora ema foti lenuk ne’e menus uluk kalan kalan sira ba tasi ne’e foti de’it, tanba konservasaun internasional tau nia membru balun hodi kontrola,” dehan xefe aldeia Vailana
Sefe aldeia Vailana relata katak antes ne’e husu ona apoiu husi VIII governu nian hodi kria tanke ida permanente hodi konserva lenuk tolun husi rai-nehek nakfera hafoin husik ba tanke nune’e sai boot naton husik fali ba tasi laran, tan ne’e grupo konservasaun lenuk iha inisiativa hodi konserva no kontrola, maibé husu ba konservasaun internasionál bele tau matan saida mak membru grupo Konservasaun lenuk ne’e infrenta.
Iha sorin seluk, Responsavel Konservasaun Marina ho Floresta no Peskas, José Monteiro, argumenta katak area protejida liu-liu ba lenuk, ikan, ahu ruin, ai parapa no budu tasi, ne’ebé kobre iha Timor laran tomak kuase 23, tanba servisu governu nian husi tasi okos kuase metru 40 no 50, maibé luku ho ekipamentus oinsá haree animal sira iha tasi laran ne’ebé protejida no lei bandu ona hodi ema la bele foti.
“Ha’u foku liu ba area konservasaun marina protejidas ninian espesial ba lenuk ikan ahu ruin ai parapa no budu tasi ne’ebe maka durante ne’e servisu laos iha ne’e deit mais área protejida ne’ebe maka kobre iha timor laran tomak kuase 23, hau tama hotu iha laran tanba servisu ida ninian ba tasi okos ne’e ba governu ninian ne’e hau mesak tanba ita luku ho ekipamentus, entaun kolega sira barak mak hatene kuase 15 metrus ou 12 metrus entaun ba fali 40 50 metrus sira seidauk bele entaun atividade hotu-hotu konaba fisiku ninian hau maka inklina iha laran,” José afirma.
Nia haktuir, lenuk impotante ba mundiál tanba lenuk tolun, inan iha tasi ibun hodi tolun no nia rasik ke rai-henek hodi tolun iha laran, hafoin lenuk ne’e taka ho rai-henek, bainhira lenuk tolun hotu kuaze 100 resin ba leten, bainhira nia tolun nakfera depende mós ba klima, loron manas liu sei afeita ba lenuk tolun kiik, no mós ba nehek oan tanba nia aroma makas nune’e bele tata no hamate lenuk oan.
“Lenuk nia importânsia tanba mundialmente ema hotu hatene katak lenuk mai tolun ne’e so inan deit mak mai tolun aman nunka mai ne’e primeiru, segundu nia mai tau tolun iha tasi ibun tolun dalan ida dala ruma 190 resin, maibé bainhira kuandu nia tolun fera nia fila ba tasi ita bele dehan ida rua mak moris barak ne’e kuaze mate hotu, tanba nia sei nurak ne’e ninia be aroma makas tebes ba animal hotu-hotu tantu nehek mos bele tata mate, tan ne’e maka proteje sira para sira nia volume bele aumenta, la’os iha Timor de’it kuaze iha nasaun hotu-hotu lenuk ne’e importante tebes,” heteten nia
Atividade kobertura ne’e hala’o tanba hetan apoiu husi OXFAM no AJTL, ne’ebé mobiliza jornalista nasional sira hala’o ToR kobertura iha area munisípiu Lautém hodi identifika difikuldade ne’ebé povu kiik sira enfrenta iha areas remotas.
Jornalista : Aniceto Dias
Editor : Agapito de Deus
