Hakerek-nain: Ernesto Migi ‘Kapaz’
13 Marsu 2021
Maluk doben, iha impase politika no inserteza sosial ne’e, importante ba ita atu antesipa krizi iha Timor ba tempu hirak tuir mai. Ba ita, iha tensaun atual kona-ba OGE 2021 laos deit kestaun osan iha ou lae, osan mai bainhira, maibe ita prontu husu pergunta todan nune’e kalae: tansa kapitalismu (setor privadu) labele funsiona diak desde 2017 to’o mai agora? — tansa kapitalismu presiza los orsamentu estadu anual atu nia bele rekupera nia-an husi agonia?
Atu hahu, no molok atu loke kritika ita nian iha artigu ne’e, ita bele sani uluk Adam Smith iha nia pasajem tuir mai nee:
The revenue … of government … may be drawn either, first, from some fund which peculiarly belongs to the Sovereign or commonwealth, and which is independent of the revenue of the people; or secondly, from the revenue of the people.
Rendimentu … governu nian … bele foti husi, dahuluk, husi fundu ne’ebe pekuliar duni hola-parte ba Soberania ka rikusoi-komum, no ne’ebe mak independente husi rendimentu povu nian; no daruak, husi rendimentu povu nian.
Adam Smith, The Wealth of Nations, 1776.
Ne’e fo hanoin deit katak, oinsa governu Timor trata Fundo Soberania Petroliferu ne’e? nudar ‘soberania ou rikusoi-komum’ independente husi povu nia rendimentu ka FSP ne’e nudar ‘rendimentu povu nian’? — Hau hanoin, ita nia Ministru Finansas sei tur hanoin hela atu uza ‘osan estadu’[1] nian ne’e ba prioridade ne’ebe? Atu foti lalais ba apoiu ekonomia rai-laran, ou dada tempu oitoan no foti pasu austeridade ho reforma ke lori governu aperta karteira hanesan fulan tolu ikus ne’e, maske povu iha kraik hein-ba-hein osan-mina ne’ebe partense ba soberania teritorial Povu Maubere ne’e nian? — ka ita sei preokupa katak, rendimentu iha setor petroliferu ba tinan hirak mai laserteza, atual EUA nia ekonomia ne’ebe estagnadu no valor-tun ba equity iha merkadu finanseiru internasional? — husik hela pergunta-sira ne’e ba ita nia nai-ulun sira.
Ho opozitu, pasajem Smith nian liu ba provoka ita atu hare’e estadu ne’e nia estrutura no poder. No hau hanoin dalaruma sedu liu, ou bele mos exagera atu haree natureza estadu iha faze oinseluk, no foun. Ne’e katak estadu Timor laos simples estadu demokratiku (capital) ne’ebe fasilita deit reprodusaun ho akumulasaun kapital no divide sosiedade ba klase, maibe nia mos nudar ona estadu kapital, katak ho nia ‘autonomia relative’ husi baze ekonomia, estadu mos iha poder determinante ne’ebe funsiona direta ba iha reprodusaun no akumulasaun kapital. Lojika ne’e, aplika ba saida mak babain ita bolu Fundu Soberania Petroliferu (FSP).
Iha jeral, Fundu Rikusoi Soberania[Sovereign Wealth Funds] nudar fundus neebe nain husi governu hodi uza nudar instrumentu investimentu governu ida nian ba assets estranjeiru, no dalaruma mos uza nudar instrumentu politika makroekonomiku ba asegura estabilidade finansas pubiku ho kapital railaran. Laos Timor deit maibe kuaze nasaun 60 no pais exportador mina sira hanesan Rusia, Noruegia, Kuwait, Qatar, Saudi Arabia no pais jigante ekonomia iha Azia hanesan Xina, Korea Sul, Singapura iha mos sira nia fundu soberania. Laos buat foun, nia ezisti nanis hafoin guera mundia II no to’o agora, asset total fundu ne’e nian hamutuk $7 trillaun USD iha mundu, ita Timor nian $18.1 Billaun USD no bolu Fundu Soberania Petroliferu (FSP).
Ita nia ekonomista Keynesian(neo) sira dehan, FSP diak tanba maske krizi ou estagnasaun maibe FSP salva tiha ita husi deve ba pais ruma, ba deve banku ou instituisaun finanseiru global no estranjeiru ruma ou ba setor privadu. Durante tempu COVID-19 hatudu, levantamentu FSP konsege fo subsidiu ba traballador iha setor privadu, fo apoiu ba uma-kain, ba estudante iha rai-liur, sosa foos ba konsumu rai-laran nst. Mas sim, ne’e refleta duni estadu bem-estar kapitalismu hanesan Timor ne’ebe funsiona deit nudar jestor krizi, katak laos lori ita hakur liu maibe kura deit sistema ekonomia kapitalismu ne’ebe agonia todan ne’e atu labele mate, husik nia moris kleur oitoan lai.
FSP hatudu, estadu nia estrutura iha formasaun foun. Nia lori ita haree duni katak, estadu Timor laos deit simples ‘instrumentu’ klase dominante nian hanesan Marxista ortodox sira hare’e, maibe nudar estadu kapitalista ho nia autonomia relativu husi baze ekonomia rasik. Ne’e katak, estadu Timor iha nia kapital ne’ebe halo estadu funsiona nudar kapital-nain. Hanesan kapital, maka labele tur metin iha fatin, katak kapital tenki lao lemorai hodi reprodus nia an, alias akumula kapital barak liu tan.
Maske Marx koloka metabolismu sosial ba sirkulasaun kait-malu entre osan-capital, produtivu-kapital, no komoditi-kapital iha kapitalismu industrial nian deit, laos foun ona katak, ita mos presiza haree sirkulasaun nee iha ita nia epoka domina ho kapitalismu finansial. Nee tan sistema kapitalismu ne’ebe transforma husi industrial mai kapitalismu finansial, lori forma sirkulasaun kapital mos sai kompleksu no mudansa, implika mos relasaun foun entre estadu periperiu/ninin hanesan Timor, semi-periperiu ho pais sentru kapitalista avansadu sira iha sistema-global kapitalismu nian.
Sirkulasaun kapitalismu finansial hanesan ho industrial mos, no nia funsiona kedas tuir siklu moris borboleta: primeiru nia hanesan tolun (iha ne’e, osan Timor nian tau iha fundu soberania no rai iha Banku Amerika), osan metin iha fatin maibe prosesa hela, katak labok-an maibe se iklima diak maka nia boot ba bebeik kada tempu, no bazeia ba prinsipiu kapital, nia tenki amenta bebeik no ne’e loke dalan ba pasu tuir mai; segundu nia sai katerpilar, dolar neneik sai ba buka hahan, katak Governu halo kontratu ona ho Bank of International Settlements nudar jestor estranjeiru ba 20% husi fundus ne’e ba bond/obligasaun tantu iha privadu no publiku ou kontratu ho Schroder Investment Management hodi jere ba nia investimentu iha equity iha merkadu privadu — sira ne’e hotu nudar investimentu inisial ba akumula kapital ba ita nia saldo atual, no rezultadu hatudu millaun 200 resin iha tinan 2005 agora Timor iha billaun 18 resin iha 2021; terseiru, nia sai borboleta, katak akumula barak halo saldo Timor nian buras iha Amerika, entaun nia buis liu tan, nia hakarak ba mundu luan, nia laos dolar deit iha aitahan mak han, maibe nia semo lemo-lemo ona ba buka hahan, katak osan uza ba investimentu oioin iha governu nia propriedade no privadu iha merkadu internasional — kuatru, hafoin prosesu tolu ne’e hotu, borboleta kontinua tolun no nia semo lemo-lemo, e siklu kapital kontinua reprodus nia-an, no saldo Timor buras.
Husi nee hatudu ona katak, estadu Timor laos simples entidade politiku-juridiku ba regulariza ou administra ekonomia publiku no asuntus klase dominante nian, maibe estadu Timor mos sai ona entidade kapital ida ne’ebe funsiona ba reprodus no akumula kapital (fictitious capital).
Mas ema balun bele deit dehan, se osan buras mesak iha banku Amerika ne’eba, nusa ita la ba tur nahe-an ba kama leten deit no ba kritika fali ne’e manan saida?
Sai iha notisia, governante balun dehan, seidauk bele halo levantamentu tanba ita nia osan funan diak iha merkadu finanseiru global. Sim, hau hanoin ita nia governante sira sei goja hela ho numeru kresimentu rapidu neebe lao iha Timor desde 2008 sae mai to’o akumulasaun real nia limitasaun iha 2017 to’o agora. Hafoin krizi nee, sira seidauk aprende nafatin katak pais jigante hanesan Xina mos bainhira investe nia fundu soberania iha setor finansial hanesan banku maka bele lori azar bo’ot ba nia ekonomia domestiku. Sira haluha katak, krizi finanseiru mundial mosu alende fator produsaun no akumulasan kapital, maibe mos anarkia iha merkadu finansial global. No se Timor la harii ekonomia real ka produsaun, maka setor troka hanesan finanseiru sei lori azar bo’ot.
Mas, ita husu, Fundu Soberania Petroliferu ne’e modelu ekonomia partisipatoriu no demokratiku, ou oinsa nia asegura povu maioria bele benefisia ne’e?
Fundu soberania jere husi entidade finansial internasional ou estranjeiru, no ne’e laos katak, korupsaun tantu iha merkadu internasional ou husi pais nain ba fundus nee rasik labele akontese. Sim, korupsaun ba fundus nee bele akontese. Tan ne’e, lalika dehan ne’e fundu soberania se povu servisu-nain lahatene osan ne’e nia paradeiro iha ne’ebe, osan monu ba liman privadu neebe, sem partisipasaun real no nem kunesimentu real povu nian? — fundus nee sai deit asuntus exkluzivu bankearista-sira, kapitalista, ekonomista, espekulador finansial-sira ho kbiit-falsu husi sang ministru ne’ebe proklama iha lei dehan sira mak reprezenta hela povu maubere hodi superviziona osan nee.
Sa ekonomia ida mak ne’e, se osan komum nian monu ba liman privadu, no sira uza ba espekula ou investe malu, alias negosia iha kurtina kotuk sem ita sira ne’e nia hatene? — sira hatan dehan, oh beh tinan-tinan, relatoriu tau iha portal governu fo sai hela dadus neeba ne’e. Mas sira nee hotu laos kestaun etikal no laos kestaun povu hotu tenki hatene, ou Sosiedade Sivil hatene depois mak transmiti ba povu nudar pasu transparansia, maibe kestaun mak laiha soberania popular atu kontrola, diriji no orienta osan ne’e bainhira bankearista ou espekulador finansial sira jere no investe iha merkadu internasional tuir deit entidade supranasional sira ne’e nia kbiit — kestaun mak osan nee ba se, no oinsa bele iha poder soberania popular hodi realoka, jere no fahe rikusoi? — mas klaru kapital internasional ho demokrasia kapital mak nune’e duni ona, soberania hela deit ho proklamasaun mamuk iha surat-tahan lei nian.
Maluk sira, lakleur mos, ita nia governante sira sei mai dehan katak, oh Fundu Soberania nee mekanismu diak ba demokratiza kapitalismu global, fo autonomia no soberania ba pais terseiru mundu hasoru poder no anarkia iha merkadu finanseiru global. Soberania ho autonomia seda se aspetu produsaun no trokas iha komersiu, industria nem mos finansa hatudu Timor iha dependensia no atrazadu tomak ba kapital internasional? Soberania saida se povu servisu-nain[traballador ho toos-nain] sai exploitadul? — ita laos kritika ne’e atu estadu ou kapital fo kasian no preokupa ho ita, mas sim, funsaun demokrasia ho kapital internasional nian mak ne’e duni.
Sira mos bele dehan, oh beh povu benefisia hela osan nee kada tinan liu husi salario funsionariu publiku, tratamentu saude ospital publiku gratis, eskola primaria to’o sekundaria gratis, pensaun veteranu ou pensaun sosial sira, la sura tan pensaun vitalisia ne’e?
Oh sim, atu dehan deit nunee, OGE, liuiu 2008 sae mai, lori ba habokur faksaun tolu iha klase dominante iha Timor, primeiru borjuista alias osan-nain sira; segundu, mahukun politiku sira; terseiru borjuista-kiik ho traballador mediu estrata sira hanesan director nst. Povu servisu-nain nivel kiik moris ho salariu atan ho subsistensia, no toos-nain maioria moris ho kondisaun estagnadu no dezigualdade entre toos-nain mos buras. Seidauk sura juventude dezempregadu sira nst.
Saldo bo’ot iha banku Amerika, no distribuisaun riku justu ba ema hotu iha Timor?[2] Ne’e atu ilustra deit, tanba ita hotu hatene katak, funsaun estadu demokrasia kapital hanesan Timor ne’e mak haknar nune’e nanis ona — katak divide sosiedade ba dezigualdade entre klase, hahi hanai kapitalista, prezerva relasaun dominasaun entre klase mahukun no klase kiik, no distribuisaun riku inbalansu, riku laos sulin tun maibe sulin sae ba ema oitoan nia bolsu nst. Hanoin ne’e demonstra ona kontradisaun iha estadu laran.
Sedu ou tarde, hakarak ou lakoi, sistema ekonomia kapitalismu ne’ebe domina Timor ne’e lori ita povu kiik mak sai vitima liu tan, no tuir lei istoriku sistema ekonomia ne’e nian, krizi politika ekonomia ne’e hases ladiak. Krizi mak ita hotu nia destinu moris.
Iha ne’ebe deit, krizi sosial mosu sempre tuir kedas ho mobilizasaun sosial. Maubere! Mai ita hahu konsientiza malu, organiza malu!
Maubere Hader!
Maubere Moris-Hias!
*********************
Nota Finais
[1] Tuir konstituisaun artigu 139 no Lei Fundu Petroliferu, maka petroleum nudar riku-soi estadu. Tan ne’e, artigu ne’e opta ‘osan estadu’ hodi refere ba rendimentu petroliferu no FSP.
[2] Mas atu klarifika mos hau nian pozisaun katak, husi esplikasaun sira ne’e hotu, hau la fo advokasia ba oinsa bele transforma no extende FSP ba fundus komunidade ka rikusoi sosial neebe babain Keynesian sira asume no propoem hodi bele iha distribuisaun riku luan liu tan ba sidadaun. Ami nia pozisaun klaru, atu iha distribuisaun justu no igualitariu liu maka tenki radikalmente muda relasaun produsaun dominante iha sosiedade ho estadu, kapitalismu. Troka ne’e no harii ordem ekonomia ne’ebe demokratiku no igualitariu duni.
