Hakerek Na’in : Joselino Costantino Pereira
Estudante : Universidade Dili (UNDIL)
Fakuldade : Direito
Departamento : Ciensia Direito
Semester : V/2021
Nu.Telfne :(+670)77670244/76329220
Email : Joselinopereira71@gmail.Com

Molok atu halo leitura, iha ne’e hau só atu hatete de’it kona ba titulu makerek na’in nian katak ” Situasaun atual Estudante mak hatene liu,duke, Governante sira, deputadu sira, en jeralmente lideransa servidores ba estadu de direito drmokratiku ida ne’e.

Edukasaun mak hanesan prosesu fasilitasaun ida ba aprendizajen, ka akizisaun ba koñesimentu (Knowledge), abilidade (Skill), valór (Value), fiar (Belief), inklui mós métodu husi Edukasaun sira ne’ebe, atu hato’o istoria, halo diskusaun, hanorin, fo formasaun no halo peskiza ne’ebé orientadu.

Edukasaun mós hanesan bloku konstrusaun ida ne’ebe  importante liu ba progresu ekonómia no dezenvolvimentu ba nasaun, Tamba liu husi edukasaun bele hamosu dezenvolvimentu sosial tuir sinál tempu ne’ebé iha. Dezenvolvimentu sosial depende ba sistema edukasaun ne’ebé forte. Tanba edukasaun hanorin oinsá resolve problema ho dalan hanoin edukativu no konsiensia hodi hamosu mudansa(evolusaun); no Edukasaun mak sai save ba dalan desenvolvimentu futuru nasaun nian, no sai hanesan naroman ba nasaun nia futuru.

Edukasaun ne’e rasik sei  nakfahe ba parte Tolu mak tuir mai ne’e: Edukasaun Informal, Edukasaun Formal, Edukasaun Non Formal, maibe hakerek nain tenta halo de’it definisaun ba edukasaun Formal no Non formal ne’ebe mak iha afetasaun durante pandemia Covid-19 iha Timor-Leste halo paradu hotu kedan.

1. Saida mak ita presija atu hatene husi edukasaun Formal ?

Tuir hakerek na’in Edukasaun Formal hanesan Edukasaun ida ne’ebe forma ita atu hetan susesu, tanba edukasaun formal ita hetan husi Escola no hahu husi pre-eskolar, Pre-Primaria,Ensino Basico,Sekundario  to’o nivel Univerdidade.
Edukasaun formal hanesan edukasaun ida nee’ebe ajuda ema hotu ba moris diak iha futuru, liu husi edukasaun formal ne’ebe ita hetan  iha eskola sai hanesan osan mean ida ba ita atu luta hodi hetan no alkansa ita nia objetivu ne’ebe mak ita mehi ona iha ita nia moris durante iha ensinu aprendisajen
Edukasaun Formal sempre forma husi, Escola,Profesores no Estudante, iha buat tolu ne’e mak sei forma ita sai matenek no kontribui ba desenvolvimento nasaun nian iha futuru, mais imposivel situasaun pandemia Covid-19 halo paradu edukasaun Formal.

2. Saida mak Edukasaun Non Formal ?

komforme hakerek nain nia komprensaun kona ba Edukasaun Non Formal hanesan Edukasaun ida ne’ebe mai husi Grupo, ONG no Instituisaun sira hodi fo seminariu, treinamentu ou kursu ba ema hotu hodi hasa’e kualidade edukasaun formal nian..
Edukasaun Non Formal mós hanesan Edukasaun ida ne’ebe lejitima ema hotu atu aumenta ita nia kapasidade no konesimentu iha kualker area saida deit mak ita presija no  hakarak atu aprende.
Edukasaun Non Formal oferece ba ema hotu liu husi Kursu Lingua,Siensia Teknolojia no Siensia sira seluk hodi prepara ema hotu atu hetan kampu de trabalhu no kria kampu de trabalhu ba sira nia aan rasik.
Edukasaun Non Formal mós fo seminariu no treinamentu ba ema hotu atu haklean ema nia konesementu no aumenta ema nia mentalidade iha edukasaun formal nian. Mais imposivel situasaun pandemia surtu Covid-19 ne’ebe afeta mai ita nia nasaun implika no hapara aktividade extra-kurikuler ida ne’e ba ema hotu liu liu estudante sira.

Hanesan ita hotu hatene Situasaun pandemia Covid-19 ne’ebe mak afeta mai Timor-Leste iha tinan kotuk liu ba 2020 kuaze influensia povu maioria ke paniku tebes, situasaun ida ne’e obriga estadu ida ne’e tenki aplika estadu emerjensia, tantu estadu emerjensia ne’ebe mak aplika iha tinan kotuk, saí ona hanesan referensia ba situasaun atual, portantu situasaun estadu emerjensia ne’ebe mak aplika ho “lockdown” iha tinan kotuk 2020, kuaze desfunsiona aktividade hotu-hotu iha Timor-Laran, liliu aktividade eskolar husi nivel pre-Eskolar ate Nivel akademiku ka ensinu superior tamba prosesu aprendisazen hotu la’o falla ka fakum tebes, tamba estudante hotu la asesu siensia ho maximu, mas hakfodak, estudantes nivel Pre-eskolar, pre-primaria, ensinu baziku pre-sekundariu, no sekunadriu sira pasa klase, no estudante akademiku mós pasa semester.

Situasaun atual ne’ebe afetasaun husi pandemia Covid-19 no natureza nia desizaun ne’ebe maka hamosu inundasaun iha loron 4 fulan abril iha tinan 2021 ida ne’e mai Timor-Leste, hamosu tan pandemia sira seluk mak populasaun no estudante sira hasoru hela krize ekonomika familiar, no rekursu finanseira, Liliu ba estudante sira ne’ebe mak hela mesak iha kost tantu hela mesak iha uma rasik sein inan aman.

Hakerek na’in mós hanesan estudante ne’ebe ativu hela iha universidade Dili (UNDIL) hakarak agradese ba ( VIII Governu ) no reprejentante povu iha uma fukum Parlamentu nasional, tamba bele aprova Orsamentu ratifikativu hodi resposta ba situasaun atual iha ne’ebe hola parte mós orsamentu ba kolokasaun selu estudante akademiku nia propinas kada estudante ida ho $150.00 dollar amerikanu, durante tinan ida ba semester II nian.

Bazeia ba titulu iha leten katak “Benefisiu aula online iha ka la’e..? hanesan estudante, atu hatete katak aula online ne’ebe mak ministeriu edukasaun no ministeriu ensinu superior aplika ba eskola hotu-hotu iha teritoriu Timor laran tomak atu realiza aula online, liu husi media eletronika (mundu virtual) hanesan (Zoom meeting Cloud, google meeting, no meeting sira seluk tan ne’ebe mak bele uja aplikasaun seluk) desizaun ida ne’e atu evita kontaktu Virus, no meius ne’ebe mak Governu aplika oinsa atu halo prevensaun no kombate covid-19 iha Timor-Leste. Maibe hakerek na’in atu hatete katak “Aula Online nia benefisia laiha ba estudante hotu-hotu iha Teritoriu Timor laran tomak. Tamba sá mak hau dehan Benefisia aula online ba estudante hotu iha Timor laran tomak ne’e laiha ?.

Tamba impaktu sira hanesan Tuir ne’e :

1. Rede telkomnikasaun hanesan Timor-Telekom, Telemor, no Telkomsel nia rede internet iha Timor-Leste loading fakum(Neneik).

2. Liña eletrisidade iha teritoriu Timor laran tomak seidauk lakan hotu imposivel estudante sira atu asesu aula online, wainhira ahi eletrisidade la lakan, telfone presija karega ka leptop mos presija karega mak bele loke telfone ho leptop lakan.

3. Estudante barak ne’ebe mak estudu iha kapital dili, barak mak destakadu ona ba sira nia naturalidade ida-idak, ho razaun forte katak paniku ba transmisaun Covid-19 no tauk mate hamlaha iha kapital dili, sera ke sira bele asesu aula online? hau hanoin ida ne’e impovel.

4. ekonomikamente situasaun atual afeta makas ba populasaun no estudante hotu, agradese ba familia sira ne’ebe mak ekonomia garantia ka rekursu finansial ne’ebe mak garantia sei bele fasilita saldu ba sira nia oan hodi hala’o eskola online ho professores no Docentes sira hotu mezmu ke rede internet falla..maibe oinsa ho sira ne’ebe mak ekonomia no finanseira la garantidu iha situasaun atual, sira bele asesu hanesan maluk estudante sira seluk ne’ebe mak asesu aula online ne’e ka la’e..? hau hanoin Imposivel.

5. aplikasaun (Zoom meeting Cloud) ne’ebe mak professores no Docentes sira uja hodi fasilita prosesu aprendisajen ba estudante sira ne’e nia temou limitadu tebes, tamba “Zoom meeting” nia Tempu ba admin ka (Host) ne’ebe mak la selu sei uja deit durante 40 minutus, ba Host ka admin ne’ebe mak selu sei durasaun to’o oras ida (1) ka rua (2) ou tolu(3).

6. Tuir orariu normal eskola nia kada materia sempre oras 1 ho balun, iha universidade kada materia(mata kuliah) oras 1 liu minutu 45, iha universidade Kada materia ida Docente ho estudante sei hasoru malu durante 14 hafoin pasa semester.. mais kuandu liu husi aula online Docente ho estudante talves la hasoru malu ou hasoru malu dala ida de’it hakfodak pasa semester.. ida ne’e fo impaktu ba estudante sira nia kapasidade atu hatene materia espesifiku sira.

7. Molok atu expresa ida ne’e atan hau husu deskulpa ba Docente no Professores hotu, impaktu ida seluk mak Professor barak no Docente barak ladauk hatene oinsa atu utiliza aplikasaun meeting nian atu meeting ho estudante sira.. ida ne’e ke fo impaktu ba estudante sira atu asesu siensia.

Husi pontus sira ne’ebe mak hakerek na’in identifika problema husi aula online ne’ebe mak fo impaktu ba estudante sira, iha ne’e atan hau hakarak rekomenda hela ba ( VIII Governu ) ne’ebe mak lideradu husi S.E. Primeiru Ministru atual Aman Funu na’in “José Maria de Vasconsello” “Taur Matan Ruak” atu hatun despaxa ba governante na’in tolu(3) ne’ebe mak ka’er pasta hanesan, Ministeriu transporte e telkomnikasaun, ho Ministeriu edukasaun, no ministeriu ensinu supirior atu reativa fali prosesu aprendisajen hot-hotu ho aplikasaun medidas sira hanesan Tuir mai ne’e :

1. Loke fila fali dalan ba atu estudante sira fila mai kapital hodi halo estudu, no loke mos dalan atu estudante sira ne’ebe mak hela kos ka hela mesak iha uma rasik sein inan aman atu destakadu ba sira nia munispiu hodi bele ba foti nesidade baziku.

2. Ministeriu eduksaun no Ministeriu ensinu superior tenki aplika medida rigoroza ba eskola hotu manten protokolu tuir organizasaun mundial saúde ( OMS ) nian.

Karik mak VIII governu lakohi konsidera estudante sira nia preokupasaun ne’ebe mak hau sita liu ba ka lakohi aplika ida ne’e maka dalan uniku ne’ebe mak atu rezolve estudante hotu nia preokupasaun liliu ba aula online ka prosesu aprendisajen diak liu reativa fali eskola iha tinan oin wainhira situasaun hotu la’o normal.

Ikus liu Nafatin hakerek na’in hakarak hatete katak, situasaun atual kona ba prosesu aprendisajen atravez mundu virtual (media sosial) Estudante mak hatene liu nia impaktu, La’os Governante, laos deputadu, laos mos lider no lideransa sira.

LABELE UJA NASAUN SELUK NIA MUNDU TEKONOLOJIA NE’EBE MAK AVANSADU HODI MAI KOMPARA HO ITA NIA NASAUN NO APLIKA IHA ITA NIA NASAUN NE’EBE MAK FOIN ATU KOINESE MUNDU TEKONOLOJIA… Obrigadu wa’in..