Ermera (Lafaek News)—Moris iha mundu iha situasaun rua maka tenke hasoru tuir planu Maromak, ema ida-idak hasoru moris ho diferente moris di’ak no moris iha ekonomia difisil, maibe ema balun riku too haluha nia maluk sira ne’ebe presiza tebes tulun.
Kondisaun hela uma avo Manuel dos Santos idade (75) ne’ebe hela to’os lara iha Railaku Tokoluli Munisipiu Ermera, Foto LN/Acacio Pinto.
Moris di’ak hatudu garasa husi ema ida-idak nia esforsu rasik, servisu maka’as nia mak hetan valor ekonomia iha familia ida haksolok, maibé ema balun maski esforsu halo servisu kesi kabun loron tomak, maibé susar tebes atu atinje ba moris di’ak, dala ruma uma simples de’it labele halo tanba kondisaun fiziku la aguneta tan ona atu luta hasoru moris di’ak ne’e.
Moris iha situasaun difisil laiha maluk ida tau matan, laiha uma, laiha ai-han no laiha mós familia ida atu bolu netik avó Manuel do Santos ne’ebé hela iha uma barraka toos-laran nian ne’ebé laiha dignidade no la merese atu hamahan an, maibé tenke simu situasaun ne’e tanba labele bele sees, tanba ai-han ne’ebé atu hakonu iis hodi haforsa fíziku laiha, no laiha toba fatin ida dignu atu latan isin dukur ho hakmatek.
Avó Manuel moris iha suku Tokoluli, postu administrativu Railaku munisípiu Ermera, iha loron 02-02-1949 (72), (faluk) hela de’it iha mahon ida ne’ebé la merese atu avó Manuel bele hela ba, maibé obrigasaun tenke hela de’it ona, tanba laiha familia ida ne’ebé hakbesik atu tau matan ba nia.
loron ba loron avo Manuel do Santos hamaluk de’it ho balada sira nia lian husi dadeer to kalan iha uma ne’ebé taka ho kalen dodok.
Avo Manuel rasik iha nia fen kaben ho naran Bastian Salsinha Soares (Matebian)no tau hela oan feto ida, maibé la tau matan ba nia aman, tanba iha ona uma kain ketak,
Bainhira Ekipa Jornalista Lafaek News la’o hamutuk ho mata dalan hodi ba vizita ba iha Avo Manuel rezidénsia kuaze la’o ain ho distánsia metru 100 resin foin bele too iha hela fatin.
Bainhira too iha avó Manuel nia hela fatin, ekipa lafaek news observa iha hadak leten ida ne’ebé tatulak ho hena at tara haleu ho terpal ne’ebé belit ho ahi nakfilak ba ahukdesan metan belit iha loloon, iha hadak leten ne’e harii ho airin haat hodi taka kalen tahan 10 ba hadak ne’e nia leten hodi satan udan, iha hadak ne’e nia okos fatin ba dispensa hanesan sanan, bikan no masa kuru bee tidin hela iha rai leten falun ho rai-rahun.
Bainhira entrevista Jornalista lafaek news ho avo Manuel, konta nia istória katak nia moris iha tempu Japaun, maibé iha tempu ne’eba ninia idade sei kiik laiha osan atu selu impostu, hafoin iha tempu Portugues ba ukun mak foin selu impostu ba iha estadu, maibé la kleur funu tama hodi kaer kilat tama ai-laran hodi luta iha tempu okupasaun Indonézia .
“Loron ida ha’u tein dala ida han dala rua de’it, hahán ne’e ha’u iha mak talas fehuk batar hudi, tempu haas no sabraka iha, han sabrak ho has iha tos laran, foos ne’e ha’u han depende ba iha, tanba ha’u laiha ona forsa atu hetan osan sosa foos iha merkadu,” dehan Avo Manuel.
Manuel konta tuir iha oan feto ida, maibé hola mane Balibar Maihare, maibé tinan ida vizita dala ida, dala ruma laiha vizita, oan feto ne’e mai maka foin lori foos saka 1 hodi sustenta moris.
Kbiit laek ne’e dehan, uma hetan ajuda husi Maun ida naran Deometrio mak halo hodi oferese ba nia, toba fatin halo husi hadak leten ne’ebé nakonu ho roupa foer avo nian iha uma leten iha de’it batar ne’ebé enxe iha Aquase kiik 5, tara hela iha uma leten nu’udar aihan rezerva.
“Uma ne’e ha’u labele halo diak tanba ha’u katus ona forsa ne’e mak maun ida fo lona ba ha’u tara halo hanesan kuartu iha hadak leten ne’e, iha kalen okos hodi toba iha laran dezde tempu Indonesia too agora” dehan avo Manuel
Avo Manuel nia kontribuisaun ba luta iha ba libertasaun nasionál, kaer mós kilat hodi funu hasaru Indonesia, husi ne’e nia maluk funu nain balun simu ona osan 7-14 nian maibé Manuel rasik mak to agora seidauk simu nia direitu .
“ Ha’u urus hela dokumentus maibé dehan dokumentus la diak ne’e mak to agora ha’u la simu ha’u so simu mak osan Idozus, osan ema dehan veteranus nian ne’e ha’u la simu la buat ida imporante Timor ukun an ona,” katak nia.
Buat ida ne’ebé nunka atu haluha mak bainhira tuur mesak iha tempu kalan, matan seidauk dukur sempre hanoin fali nia papa ho mama ne’ebé fila ona iha mundu seluk, hanoin mós maromak iha nia laran.
Lafaek news mós dada lia ho Deometro Soares ne’ebé sempre ajuda avó Manuel, konta tuir, Avo Manuel nia moris ne’e mesak de’it, dala ruma nia sempre tau matan hahan.
“Tempu ha’u tun mai haree no lori foos mai haree avo hodi fo netik ba avo han. kuandu ba toos taa batar no lori mai uma mak avo laiha entaun ha’u tara hela iha uma leten mak avo hare hodi foti ba han, aifarina mos ba ke’e lori mai fo ba avo,” Dehan nia
Deometrio haktuir, sira nain rua laiha relasaun familia, maibé tanba avo Manuel kleur ona hela iha Tokoluli nune’e konsidera hanesan nu’udra familia hanesan aman ida hodi tau matan, tanba nia kondisaun presiza duni ema nia tulun.
“Ha’u ho avo ema fuik leet ida laiha relasaun familia tanba senti hanesan ema umana ida ha’u mos hakarak hare avo tuir ha’u nia forsa ne’ebé mak iha tan avo hela mesak no laiha ema ida mak la matan ba avo nia moris Loron-loron, avo Manuel ninia situasaun mak hanesan ne’e no atu ba tan oin labele ona,” haktuir Deometrio.
Durante Avo Manuel ninia moris hela de’it iha uma at ne’e laran, durante ukun a’an to agora avo ne’e seidauk hetan ajuda husi governu no ema ruma inklui autoridade lokal mos la mai haree kondisaun avo nian.
Jornalista : Sabina Barreto Klau
Editora : Nelya Barros
