Lafaek News—Diretór Departamentu Agronomia, Universidade Nasional Timor Loro sa’e (UNTL), Marçal Gusmão hatete, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) Introdúz ona teknolójia Biochar ne’ebé prodúz husi hare kulit ba komunidade sira ho intensaun atu eleva dezenvolvimentu ai-horis liu husi hadi’a fíziku rai.
Diretor departamentu Agronomia UNTL, Marçal Gusmão. Foto LN Felisberto dc F.
“Teknolójia Biochar ka Hare latun ne’e teknolójia ne’ebé dezenvolve husi hare kulit, Komunidade dala barak abandona sira nia hare kulit, maibé realidade nia iha valór ekonómiku tanba iha influénsia pozitivu ba ai-horis,” haktuir Diretór Departamentu Agronomia, UNTL, Marçal Gusmão ba lafaek news iha nia kna’ar fatin, segunda (08/02/21).
Diretór ne’e esplika prosesu atu prodúz Hare latun ka Biochar ne’e mak hanesan tau hamutuk hare kulit no sunu, maibé labele mutuk liu, halo mutuk sorin de’it depois kahur hamutuk fila-fali no ida ne’e prontu ona atu uza.
Prosesu prátika uza Biochar mak hanesan molok atu kuda ai-horis hanesan modo, brinjela, pateka no seluk tan, ba dahuluk kahur Biochar ne’e ho rai iha ku’ak ne’ebé atu kuda ai-horis ba no rega ho bele até semana ida ka rua bainhira Biochar ho rai kahur malu di’ak ona bele kuda ona, prosesu ne’e aplika bainhira biochar uituan.
“Maibé karik Hare latun ka Biochar ne’e barak entaun fui kedan ba rai leten depois karuk ho rai no rega ba seman ida ka rua haree kuandu rai ho hare latun kahur malu di’ak ona bele kuda, liu husi ne’e biochar bele hadia fíziku rai nian,” esplika nia.
Biochar ne’ebe introduz husi hare kulit hodi fertaliza rai sai bokur.
Funsaun fundamental husi Biochar ne’e atu hadi’a fíziku rai, atu halo mamar rai ne’ebé toos, rai toos ne’e tanba sirkulasaun anin menus afeta ba ai-horis atu konsumu be’e no nutriente tan ne’e uza biochar sei hamamar rai, hasa’e kapasidade rai atu kaer be’e hodi fornese ba ai-horis liu-liu iha tempu bailoron.
Bainhira sirkulasaun ar rai laran di’ak, kapasidade be’e iha sufisiente maka sei dezenvolve vida ai-horis no fó moris ba mikrorganizmu. bainhira mikrorganizmu hanesan ular ki’ik sira ne’e moris sei ajuda harahun ai abut restu sira iha rai laran, ida ne’e mak bolu dekompozisaun iha rai laran no husik nutriente ba ai-horis sira.
“Biochar mós bele kontribui nutriente ba ai-horis maibé ami seidauk serteza, será ke nia lori tempu naruk mak foin husik nutriente ba ai-horis ka iha tempu badak, ida ne’e mak presija iha peskiza klean no ami mós seidauk iha laboratorium adekuadu atu bele detekta nutriente hira mak iha rai laran antes tau Biochar no depois de tau biochar nutriente hira mak aumenta,” haktuir professor ne’e.
“Depois ami implementa programa introdusaun Biochar iha Bemasi, Laleia agora kontinua iha Maliana hatudu katak hare kulit komesan iha valór ona. Ezemplu, ami nia programa toos eskolar ne’ebé atu hatan ba merenda eskolar iha Metinaru estudante estaziadu sira sosa hare kulit kubik ida 30 dollar,” dehan nia
Ikus liu Marçal reafirma, parte argronimia UNTL nian konvoka inkontru ona oinsá atu peskiza fatin no indentifika ona iha Uatukarbau sai fatin atu introdúz Biochar ne’e tanba iha ne’ebá natar luan, nune’e UNTL sei haruka nia estudante na’in tolu too ha’at ba postu refere hodi halo introdusaun kona-ba Biochar ne’e.
Jornalista : Felisberto da C. Fernandes
Editora : Nelya Barros
