Lafaek News— José Noronha ho nia kaben Agrafina dos Santos, sosa tutan kalen frozen husi lixu ho tahan ida $1.00, hodi prega ba uma inklui ho didin atu bele satan anin ho udan labele tama halo bokon uma laran iha situasaun udan no anin.

Objetivu husi independénsia atu liberta povu husi kiak no mukit, nasaun liberta ona, maibé povu seidauk liberta no povu balu moris ho situasaun la favorese kiak bei-beik riku ba nafatin.
Ema ne’ebé riku taka matan no ema ne’ebé kiak loke matan ho lian halerik ema riku sira tuur hodi haree ho matan sorin, la sente saida maka ema kiak sira hasoru iha sidade Dili.
José Noronha ho nia kaben Agrafina dos Santos, moris ho kondisaun ekonomia krusial tebes, hela iha uma ne’ebé la merese no kondisaun la di’ak, haree husi uma isin lo-loon husi kakuluk taka ho kalen fruzen ne’ebé sosa tutan kalen ne’ebé atu soe ona ba lixu.
Uma ne’ebé kbiit laek ne’e hatuur kedan besik ema bainaka sira nia dalan internasionál Aeroportu Nicolao Lobato, iha aldeia Beto-Tasi, suku Madohi, postu administrativu Don Aleixo, munisípiu Dili, iha ne’ebé familia kbi’it la’ek ne’e hahú halerik, tanba kondisaun uma la favorese ona, atu fó mahon iha tempu udan no bailoron.

“Ha’u atu hadia uma ne’e maibé kbi’it maka la to’o, tanba atu hadia mós presija taa tali tahan no piku maka foin bele halo, atu sosa kalen mós susar tebes tanba osan laiha,” dehan José Manuel Noronha, ba lafaek news iha nia rezidénsia Beto-Tasi, foin lalais ne’e.
Uma tali ne’ebé familia ne’e hela, hari’i iha tinan 2008, to’o ohin loron seidauk hadia, tali tahan ne’ebé suku iha uma leten dodok ba da-daun, kalen ne’ebé didin haleu fruzen liu ona, pasiénsia sosa tutan kalen ne’ebé ema atu lori ba soe lixu hodi didin troka kalen ne’ebé dodok ona.
“Kalen sosa husi kolega sira, antes ne’e uza piku maka didin, maibé dodok hotu ona entaun didin ho fali kalen ne’ebé sosa husi maluk sira iha karantina balun iha beto’o sira nia uma sobu tiha dehan atu soe nemaka ha’u husu hola fali tahan 40, ida $1, maibé osan fó uluk sorin depois iha tan mak fó hotu,” dehan ho triste.
Ho problema ne’e José Noronha ho nia kaben Agrafina dos Santos, esforsu hala’o atividade negósiu liu husi fa’an ikan ho ai-maran nune’e bele rai osan hamutuk atu bele hola kalen hodi hadia, maibé difisil tebes tanba osan hirak ne’e balun jere ba nesesidade uma laran no selu oan sira nia eskola.
“Ha’u esforsu buka osan liu husi faan ikan, ho ai-maran atu hola kalen, maibé osan nemaka atu responde de’it ba nesidade uma laran no selu labarik sira eskóla,” tenik nia.
José haktuir, ikan ne’ebé bain-bain faan sosa husi peskadór sira iha balde sinkumas ida presu $ 40, hodi fa’an fali hetan $.5 maibé dala ruma ema la sosa osan inan lakon, fa’an mós ai-maran ho futun ida sentavus 25, maibé ema ladun sosa.
“Agora tasi bo’ot peskadór sira la tama ona tasi entaun susar tebes ba ami, tanba ikan laiha, so iha ai-maran de’it, maibé ema ladun sosa, hanoin atu faan produtu lokal sira iha toos laran, maibé tempu difisil hanesan ne’e susar atu folin, tanba ema barak mós fa’an la folin soe estraga de’it,” dehan kbiit laek ne’e.

Sustentabilidade nesesidade uma laran depende liu ba ikan ho ai-maran, maske ho rendimentu kiik, laiha buat ida importánsia bele sosa foos no selu oan sira nia eskola no rai uituan hodi hadia uma ne’ebé kondisaun ne’ebé hahú aat ba da-daun.
“Ita ki’ak ne’e moris maka hanesan ne’e ona, buka osan husi fa’an ikan no fera fali ai-sunu futun ida $0.25 para bele buka han hemu nian, atu hadia uma ne’e kalen laiha dala ruma hili fali no sosa ema uzadu nian maka mai taka netik, mas ami la brani atu sosa tanba osan ne’ebé ami buka ne’e ba han hemu de’it,” katak nia.
Enkuantu, José Noronha ho Agrefina dos Santos, iha oan nain hitu, nain rua fórma ona familia, nain rua sei eskola iha ensinu pre-sekundaria 30 Agosto no nain tolu sei ki’ik.
Jornalista : Ekipa Sosiál
Editora : Nelya Barros