Harii Paz no Dezenvolvimentu Bazeia ba Fundasaun Mahein (FM) nia peskiza liga ho atividades Grupu Arte Marsiais no Rituais (GAMR) nian, FM prodúz relatoriu ida ne’e hodi analiza nia implikasaun husi “politizasaun GAMR” ba seguransa no dezenvolvimentu iha Timor-Leste. “Politizasaun” ne’e signifika GAMR nia envolvimentu iha organizasaun polítika ne’ebé sa’e ba beibeik, partidu ne’ebé afiliadu ho GAMR, no kolaborasaun entre lidér GAMR ho partidu polítiku sira. Relatóriu bazeia ba peskiza primária no sekundária ne’ebé FM hala’o iha tinan 2022-2023, inklui periodu Eleisaun Parlamentar 2023.
Rezultadu xave ida husi peskiza ne’e maka, maske ami hare’e preokupasaun liga ho atividade GAMR válidu, liu-liu GAMR nia kontribuisaun ba violénsia, dezorden no instabilidade, risku sira ne’e la’os de’it GAM sira mak kria ka envolve iha laran, maibé risku ne’e mai husi fontes oi-oin. Pur ezemplu, violénsia komunál akontese beibeik iha Timor-Leste, no dala barak la envolve GAMR. Nune’e mos,
“violénsia GAMR” dala barak rezulta husi problema entre individuu sira, depois sai problema bo’ot bainhira membru GAMR seluk tama hodi defende sira nia maluk. Ezemplu seluk, iha tempu instabilidade polítiku iha pasadu, GAMR sira komete duni violénsia, maibé la’os GAMR ne’ebé mak inisia instabilidade, no grupu seluk mos envolve ho aktu violénsia barak. Instabilidade polítiku iha Timor-Leste rezulta husi fatór oi-oin, liu-liu istória konflítu pasadu, kompetisaun entre elite politik sira, instituisaun ne’ebé fraku, no faillansu iha prosesu hari’i estadu.
FM mos kritika kestaun “politizasaun” ne’e iha kontekstu Timor-Leste, tanba fenomena ne’e la’os deit liga ho GAMR, maibé sosiedade tomak no instituisaun estadu hotu politizadu. Kultura polítika iha Timor-Leste sempre envolve ema barak husi nível sosiedade hotu-hotu. Maibé, realidade mak ema barak ladun hatene kona-ba polítika públika (public policy), tanba falta edukasaun no informasaun, maibé sira nafatin interese no partisipa iha debate politíka (political debates). Fatór sosiál, ekonómiku, kulturál no istóriku mak influénsia kultura polítika ne’e, hanesan rede familia alargada ne’ebé metin tebes, istória rezisténsia no importánsia estadu nuudar fonte oportunidade ekonómiku. Relatóriu ne’e mos diskute kona-bá posibilidade katak polémika iha públiku ne’ebé sempre koalia kona-ba “violénsia GAMR” bele hasa’e popularidade GAMR, tanba públiku sempre koalia kona-ba GAMR, entaun joven barak sempre rona GAMR nia naran. Bele mos kontribui ba violénsia tanba kria tan tensaun entre GAMR, komunidade no autoridade estadu sira. Sosiedade sempre fo sala ka akuza GAMR mos bele halo membru GAMR sente katak sira vitima, depois elite sira bele manipula membru GAMR fasil liu (Belun 2014).
FM mos hanoin kona-ba posibilidade katak polémika públiku kona-ba violénsia GAMR bele influénsia lidér GAMR nia hanoin katak sira bele hetan benefísiu polítiku bainhira membru GAMR balun halo problema. Ho liafuan seluk, lider GAMR bele sai hanesan “conflict entrepreneur” ne’ebé koko atu provoka tensaun sosial ka polítíku hodi hetan benefísiu. FM hare’e similaridade boot entre GAMR ho sosiedade Timor-Leste, liu-liu kestaun instiuisaun formal ho prátika informal.
Susar atu separa GAMR husi familia alargada no komunidade, nune’e mos susar atu separa GAMR husi partidu polítiku, no mos GAMR husi instituisaun estadu. Realidade Timor-Leste mak hanesan ne’e duni, tanba relasaun metin entre familia, komunidade, partidu, estadu, no kompañia privadu. Iha sosiedade tradisionál ne’e ho populasaun ne’ebé kiik, kestaun pesoál sempre liga ho kestaun polítiku. Relasaun sira ne’e mos forte liu tanba esperiénsia pasadu luta ba independénsia ne’ebé envolve kuaze populasaun tomak.
Dala barak, ema ignora regra formal sira no prefere halo akordu informal, komesa husi nível familia to’o iha nível altu governu. Instituisaun no prátika informal sira ne’e natureza nasaun ne’ebé seidauk dezenvolvidu liu, kompara ho nasaun dezenvolvidu iha ne’ebé instuisaun no regra formal metin liu. Tanba ne’e, dala barak susar atu aplika direta konseitu formal kona-ba estrutura partidu, partisipasaun polítika no mos “Estadu de Direitu” iha kontekstu ho karakteristiku ne’ebé la hanesan. Iha kazu Timor-Leste nian, atu komprende implikasaun husi “politizasaun GAMR” ne’e ba seguransa, ita tenke estuda didiak oinsá GAMR funsiona hanesan instituisaun kulturál, sosiál no polítika.
Ho perspetiva ida ne’e, GAMR no partidu ne’ebé afiliadu ho GAMR refleita kondisaun no prátika oi-oin ne’ebé eziste ona, no sira mos responde ba neseidade sosiál no enxe lakuna ne’ebé estadu no partidu polítiku sira seidauk konsege. Aleinde ne’e, esensiál tebes atu rekoñese GAMR nia importánsia kulturál no sosiál iha sosiedade Timor-Leste, liu-liu benefísiu GAMR fó ba membru sira. FM fiar perspetiva ida ne’e importante tebes atu bele dezeña polítika no programa ne’ebé hametin inkluzaun, dezenvolvimentu juventude, no ligasaun entre polítika estadu ho nesesidade komunitária sira.
FM haree GAMR nia rekrutamentu no organizasaun polítika aumenta durante ne’e, maibé FM konsidera atividade sira ne’e hanesan risku kiik ka moderadu ba seguransa no estabilidade iha Timor-Leste. Bainhira ita kompara ho ameasa boot sira hanesan implementasaun lei ne’ebé fraku, maljestaun no korrupsaun iha adminstrasaun públiku, pobreza no inseguransa, no estadu nia sustentabilidade finanseira, GAMR nia atividade konsidera hanesan risku sekundáriu.
Aleinde ne’e, GAMR envolve iha polítika hanesan resposta ida ba kondisaun informalidade no inseguransa, dezenvolvimentu sósio-ekonómiku ne’ebé menus, no eskluzaun husi prosesu polítiku. Nune’e mos, “violénsia GAMR” refleita nia kontekstu. Tanba ne’e, FM fiar katak dalan úniku atu jere GAMR, inklui kestaun violénsia, rekrutamentu no organiza polítika, maka estadu tenke rezolve ameasa sistematika sira temi iha leten. Observasaun seluk ne’ebé suporta konkluzaun relatóriu ne’e maka: maske ema barak halo prediksaun katak partidu afiliadu ho GAMR sei manán kadeira barak iha Eleisaun Parlamentar 2023, realidade maka KHUNTO mantein númeru kadeira ne’ebé hanesan, no partidu foun rua–Os Verdes ho PUDD – la konsege tama iha Parlamentu.
Nune’e mos, maske membru GAMR barak partisipa iha kampaña, violénsia envolve GAMR la iha. Iha mos kolaborasaun entre lidér polítiku balun ho GAMR hodi mobiliza GAMR sira iha kampaña, maibé FM observa katak membru GAMR maioria simu diretiva husi estrutura partidu lokál, depois envolve iha kampaña nuudar individuu ka grupu kolega deit. Membru GAMR fo apoiu ba partidu oi-oin, no membru GAMR ida dala barak kampaña ba partidu ne’ebé la hanesan. FM nia relatoriu ne’e mos estipula katak GAMR balun fo sansaun ba membru tanba apoia partidu seluk, maibé ida ne’e la akontese barak no sansaun ladun todan. Ida ne’e sujere katak lider GAMR balun koko atu influénsia membru nia desizaun polítika, maibe membru barak ignora no maioria la sofre konsekuénsia ruma.
Nune’e, ita bele dehan katak GAMR funsiona hanesan rede sosiál ida ne’ebé partidu sira bele envolve iha kampaña iha area ruma, maibé GAMR la’os forsa polítika koerente ida ne’ebé interese atu dezafia estrutura governasaun atuál. Hanesan mensiona ona, partidu afiliadu ho GAMR mosu iha kontekstu ne’ebé ema barak la satisfas ho governu no partidu boot sira, tanba sidadaun barak sente katak elite sira falla atu servisu hamutuk ba interese nasionál, no kontinua fahe benefísiu entre sira.
Jerasaun foun no populasaun iha area rurál barak sente eskluidu husi prosesu polítiku no oportunidade ekonómiku. Fallansu hirak ne’e kria oportunidade ba alternativu polítiku, no fasil ba GAMR atu tama politika, tanba sira nia membru barak no kapasidade organizasaun ne’ebé forte. Maioria KHUNTO nia apoiante sira maka joven ne’ebé mai husi area rurál, liu-liu iha parte Oeste Timor-Leste nian. KHUNTO kontrola ministériu balun iha estrutura VIII Governu, maibé la konsege aumenta kadeira iha Eleisaun Parlamentar 2023, no la tama iha IX Governu. Imposível atu hatene saida mak sei akontese iha tinan lima ba-oin, maibé KHUNTO lakon ona nia abilidade atu fahe benefísiu ba nia membru, tanba sai ona husi governu. Au mezmu tempu, FM nia peskiza hatudu katak membru GAMR barak la sente komfortável ho “politizasaun” GAMR.
Tanba ne’e, posibilidade katak apoiante KHUNTO ka partidu seluk afiliadu ho GAMR bele muda ba partidu seluk durante periodu IX Governu. Maibé iha parte seluk, karik Governu foun la konsege lori benefísiu ba populasaun marjinalizadu nia moris, posibilidade katak partidu foun sira ne’e bele sai boot liu iha futuru. Atu konklui, relatóriu ne’e nia intensaun la’os atu nega risku husi GAMR nia atividade ba orden públiku no estabilidade. FM hakarak deit aumenta koñesimentu públiku kona-ba GAMR nia papél iha komunidade no kultura polítika Timor-Leste nian.
Ami espera katak ida ne’e bele kontribui ba polítika no programa ne’ebé diak liu ligadu ho harii paz, engajamentu joven, no dezenvolvimentu nasionál. Ami konsidera katak engajamentu entre GAMR, autoridade estadu no sosiedade sivíl esensiál tebes atu minimiza violénsia iha komunidade, no mos atu masimiza GAMR nia potensiál nuudar ator ba paz no partisipante ba dezenvolvimentu nasionál. Atu rezolve problema violénsia, inseguransa no instabilidade iha Timor-Leste, presiza hare’e nia abut.
Ida ne’e signifika presiza hadia povu nia moris no garante nesesidade bázika sira, liu husi programa governasaun no dezenvolvimentu ne’ebé inklusivu, no mos haforsa instituisaun estadu liu husi rekursu ne’ebé adekuadu no hari’i kapasidade. Rekomendasaun ba Polítika no Prátika Bazeia ba peskiza ne’e, FM fó rekomendasaun hanesan tuir mai: · Polítika na’in sira tenke rekoñese GAMR nia potensiál atu sai autor ba paz (peace actor), no servisu hamtuuk ho organizasaun sosiedade sivíl sira hodi estabelese diálogu regular envolve GAMR, autoridade lokál, ofisiál seguransa ho komunidade sira.
Programa hirak ne’e bele envolve formasaun ba GAMR kona-ba rezolusaun konflitu no komunikasaun naun-violentu. · Governu tenke prioritiza dezenvolvimentu juventude liu husi edukasaun, formasaun vokasionál, menitorizasaun, no oportunidade ekonómiku. GAMR sira hatudu ona vontade no kapasidade atu envolve iha programa dezenvolvimentu sira.
Governu bele envolve sira iha projetu komunitáriu, hanesan harii infraestrutura, kuda ai-horis, no implementa inisiativa jestaun ambientál. · Tenke fasilita kompetisaun arte marsiais, atu nune’e kria espasu ne’ebé kontroladu, iha ne’ebé membru GAMR bele hatudu sira nia abilidade no hasai enerjia. · Violénsia komunál no instabilidade polítika ligadu ho dezigualdade ekonómiku no edukasionál, tanba ne’e nesesária atu redús dezigualdade sósio-ekonómiku no fornese oportunidade ba populasaun atu partisipa iha prosesu dezenvolvimentu, liu-liu joven sira.
Governu foun presiza kria Polítika Juventude Nasionál hodi koordena programa liga ho joven, no mos prioritiza investimentu iha edukasaun públiku, sistema saúde, no meius atu estimula ekonomia produtíva iha rai laran. · Tenke fornese tan rekursu ba KRAM no sub-KRAM sira hodi monitoriza no analiza insidente violénsia, atu nune’e bele determina númeru insidente ne’ebé envolve GAMR, oinsá GAMR rasik kontribui ba insidente violénsia, no oinsá legalizasaun GAMR boot tolu (3) iha 2022 impaktu ba akontesimentu violénsia iha rai laran