Lafaek News –Dook husi vila Turiskai, hateke hosi laletek tuun ba Vila Turiscai eletrisidade lakan nabilan, bainhira baraka laran hetan naroman hanesan vila ne’eba, baraka nakukun falun inan faluk Maria ho nia oan feto defisiénsia mental Gracilda Ribeiro Moniz tinan 22 husi ukun-an too ohin loron.

Saida mak inan faluk Maria ho nia oan defisiénsia sente, ema seluk labele hatene, moris iha vila la hanesan iha foho-leten Mulau, laran metin ba malu de’it ho nia oan feto, lakon esperansa ba ema seluk nia laran diak atu hateke netik susar ne’ebé faluk ho nia oan feto hasoru da-daun iha baraka laletel Mulau Turiskai.
Laletek Mulau hanesan zona remotas ida ne’ebé tutela an iha aldeia Fatu-Redalau suku Manu-Mera postu administrasaun Turiscai sentraliza ba Manufahi, tinan barak faluk ho nia oan feto la sente saida mak da-daun la’o hela iha nasaun laran, hanesan dezenvolvimentu, estrada, eletrisidade, saúde no edukasaun.
Iha kobertura espesial ekipa Lafaek News loron rua hosi sábadu 18/01/2025 no 19/01/2025, redasaun kompostu husi jornalista nain haat ne’ebé lidera direta husi Xefe Redasaun Acacio Pinto, hodi hala’o kobertura ba postu Turiscai ne ‘ebé identíku ho moris fatin Prezidente RDTL dahuluk no Proklamador Saudozu Francisco Xavier do Amaral nian.
Ho kuriozidade tebes, la’o oras 4 hosi Dili ba Turiscai atu hatene nabilan no furak saida mak da-daun iha ona Turiscai, iha ne’ebé, luron nahe ho fatuk-meik husi area inan-Doben too vila, motorizada sama iha fatuk-Meik, tahu dodok infeita luron klaran, sente hanesan fatin izoladu hosi Timor Leste.
Ho vontade ekipa too iha sidade Turiscai ho konidsaun di’ak, no la’o ain lori oras rua ho balun molok too iha barraka Laletek Mulau, ne’ebé faluk Maria Caldeira ho nia oan feto defisiénsia Gracilda horik fatin.
“Ha’u ho ha’u nia oan feto ne’ebé ho kondisaun defisiesia mental, ha’u nia katuas oan mate tinan sanulu resin ona, hau feto faluk, hela hamutuk ho nia oan feto daruak ne’ebé ho kondisaun moras mental, nia sei kiik liman ho ain ho matan la book an hotu, moras tinan ida la’o mos ladi’ak hakdasak de’it, depois ha’u buka aimoruk kurtivu fali mak foin di’ak, oituan, maibé ko’alia mak seidauk normal too agora, lor-loron ha’u hamos batar duut, hili ai, ha’u nia oan feto tein, fase roupa, lorl-oron ami nain rua, haan de’it batar, fehuk ho kontas, atu sosa foos tenke empresta osan hosi ema seluk hodi sosa haknauk,” faluk Maria haktuir ba lafaek News iha ia baraka Mulau, domingu 19/01/2025,
Uma ne’ebé faluk ho nia oan feto horik ba ho medida 7×7, didin haleu ho hadak, uma ne’e harii iha tinan 15 ba kotuk, kondisaun didin fohuk, kalen mos frozen ona, didin hirak ne’ebé satan udan ho anin, nakles hateke borus husi laran ba liur, pasiensia faluk ho nia oan defisiénsia tenke hamahan an, bastante labele bokon iha tempu udan.
Faluk Maria Caldeira idade kompleta ona 60 atu liu tan ona, maibé too ohin loron seidauk hetan osan idozus nian, nia laiha koñesimentu atu trata dokumentus Hansan sertidaun RDTL, Billete Identidade no kartaun Eleitoral, lakon informasaun husi autoridade local, tanba dook hosi sede aldeia.
“Ha’u nia tinan liu 60 ba leten, maibé hau seidauk bele hetan osan idozus ou terseira idade, se karik estadu hanoin entaun tulun netik ha’u ba, ha’u hatoo ona ba xefe suku, maibé ha’u hein too agora seidauk iha resposta xefe suku preokupa hela ho servisu seluk,” faluk ne’e ko’alia.
Faluk ne’e haktuir, nia oan feto ne’ebé kondisaun defisiénsia mos lakon direitu, autoridade sira ladun fo atensaun, tanba hela fatin dook malu, presiza tempu hafoin bele la’o too sede suku, maske esforsu la’o too iha sede suku, maibé dala-ruma xefe suku rasik laiha fatin hodi atende komunidade kbiit laek ho nia oan feto.
Iha konstituisaun RDTL artigu 29 hateten, tane as ema nia moris, estadu rekoñese no garante duni direitu ba vida, liu husi artigu 57 konstituisaun garante mos direitu ba saúde no asisténsia médiku ba ema hotu, maibé see mak atu tau matan.
Iha konstituisaun RDTL mos ko’alia kona-ba protesaun ba ema ferik ho katuas sira, iha artigu 20, (Katuas no Ferik sira), sidadaun sira-ne’ebé ferik no katuas (terseira idade), iha direitu ba protesaun espesiál hosi Estadu. 2. Polítika ba ema ferik no katuas sira-ne’ebé terseira idade, sei loke leet ba sira-nia partisipasaun iha moris sosiál, ekonómiku, kulturál, atu nune’e bele moris ho dignidade iha komunidade nia laran.
Novidade moris inan faluk ho nia oan feto, lori tristeza boot ba ekipa Lafaek News, maske tenta atu hasoru autoridade local Fatu-redalau ho Xefe Suku Manu-Mera, maibé tempu la too, tanba vizita espesial ba faluk Maria Caldeira ho nia oan feto Gracilda Ribeiro Moniz, nia rezidénsia oras rua de’it, abu-abu falun da-daun, ekipa tenke kontinua fali viajen mai Dili.
Ekipa Kobertura Lafaek News
Editor : Agapito de Deus