Lafaek News—Diretor ezekutivu Perma Kultura Timor Leste (PERMATIL), Eugenio “Ego” Lemos, hatete krize foos iha rai laran la ameasa hamlaha ba  Sosiedade Timor-Leste, tanba iha ai-haan oi-oin ne’ebé kontein karbohidartu.

“Foos laiha sai indikadór katak ema hamlaha maske ita Timor iha variedade ai-haan haanesan batar, fehuk, ai-farina, talas, hudi no seluk tan ne’ebé kontein karbohidratu haanesan ho foos maibé tanba toman haan foos, ai-haan sira seluk konsidera haanesan ai-haan animal nian,” dehaan Diretur Ezekutivu Perma Kultura Timor Leste (PERMATIL), Eugenio Ego Lemos.

Nia hatutan, Indikadór refere sai fali medida ida ne’ebé ajénsia sira uza, governu uza no povu bai-bain mós uza haanesan, bainhira semana ida sira la ha’an etu ne’e sira dehan sira hamlaha entaun ida ne’e sai fali hanesan presaun ida iha sosiedade tanba ne’e halo governu esforsu tenke importa foos no povu mós esforsu buka osan hodi sosa.

Ego Lemos haktuir, sosiedade nia toman konsume foos la’os foin akontese maibé ne’e akontese dezde tempu Indonézia kedas, maske Timor ne’e nasaun trópiku ho mikro klima ne’ebé la hanesan, maibé kada tinan toos na’in sira kuda produtu oi-oin, ai-ha’an haforsa ka karbohidratu hanesan, hare, batar, ai-farina, talas, hudi no seluk tan,” tenik nia

Fundadór Permatil ne’e hahutan tan, grupu ai-ha’an seluk hanesan modo Timor-leste iha variedade modo no iha mós  grupu ai-ha’an hanesan ai-fuan ita iha variedade oi-oin ne’ebé bele moris iha mikro klima ka fatin lahanesan. Variedade ai-ha’an sira ne’e hotu hatudu takak ita iha haha’an ne’e sufiseinte.

Hahú husi tempu Indonézia mai to’o agora TL prefere liu ai-ha’an ne’ebé mai husi foos tanba Indonézia nasaun Asea ne’ebé nia kultura ha’an domina ho etu ne’ebé mai husi foos entaun influensia Timor hotu konsume foos.

“Iha tempu hanesan Indonézia  kria mentalidade ida katak konsume foos hamusu klase ka estatus iha sosiedade. Ema ne’ebé la kosume fòs ne’e konsidera moris ki’ak kompara ho  ema ne’ebé ha’an etu ne’ebé mai husi foos. Entaun Komunidade hotu-hotu esforsu hodi ha’an etu duke ha’an ai-ha’an sira seluk atu hatudu katak sira mós moris di’ak,” konta nia

Nia konta, iha tempu Portugues, Timor iha kultura ha’an rasik, maske iha tempu ne’eba iha ona foos maibé produz iha rai laran la’os importa. Alende ne’e ema mós la depende ba foos. Foos ne’e konsidera hanesan ai-ha’an alternativu ne’ebé atu kompleta de’it variedade ai-ha’an sira seluk.

“Tanba mikro kimátiku ne’ebé la hanesan implika ba produsaun, tanne’e ne’e ba sira ne’ebé produz foos entaun sira ha’an etu, maibé ba sira ne’ebé la produz foos, ha’an fali variedade produtu sira seluk maibé maioria Timor-oan iha tempu ne’eba ha’an batar, tan ne’e garante auto sufisienta ai-ha’an,” esplika nia

Iha tempu agora, loos duni katak ida-idak iha direitu atu ha’an saida de’it maibé kestaun mak, iha ka lae produsaun atu garante nia sustentabilidade ka ita depende de’it ba importasaun, hare ba munda klimátika ne’ebé ita hasoru implika ba iha fornesementu bee ba irigasaun natar hatudu katak produsaun foos sei manus ba bei-beik.

“Se ita importa foos kada tinan, iha ka lae seguransa finanseiru atu hare nia kontinuidade. Ida fali, ita lahatene saida mak atu akontese se nasaun fornesedór sira hetan dezastre ruma ka mudansa krimátika ka sira infrenta situasaun polítika ruma bele sai impedimentu ba roo sira tama mai ita nia rai, se kestaun sira ne’e akontese ita sei hasoru problema bo’ot iha ita nia rai,” nia argumenta.

Ego fó Ezemplu, iha 2007 bainhira akontese krize polítiku iha ita nia rai implika kuaze folin foos sa’e makaas iha merkadu no kuaze ita nia produsaun foos mós laiha, halo ema barak hanoin katak sira hamlaha no iha kampaña bo’ot katak Timor hamlaha.

“Maibé tuir ha’u nia observasaun katak iha tempu ne’eba Timor krize foos laos katak Timor hamlaha tanba ai-ha’an seluk hanesan batar, ai-farina, talas, husi, lakeru no seluk tan maibé tanba toman konsume foos entaun nia konsekuensia mosu hanesan ne’e, liga ho ita nia mentalidade, jerasaun foun sira bainhira ita fó batar no ai-ha’an sira seluk sira lakohin ha’an  no konsidera ida ne’e hanesan haha’an animal nian maibé realidade kuandu tetu nia nutrisaun kuaze hanesan ou dalaruma liu fali foos,” nia dehan.

Tuir nia observasaun folin ai-han iha mundu internasionál sei la menus no populasaun kada tinan aumente, se governu laiha estratejia atu kuda konsiénsia ida iha komunidade maka ke’e hela rai kuak ba ema ida-idak nia an no ba jerasaun foun, governu tenke kria polítika ai-ha’an ne’ebé di’ak, kria politika agrikultura ne’ebé mak di’ak atu ita labele depende de’it produsaun hare maibé ita tenke hare ba diversifikasaun ai-ha’an ne’ebé kondiz ho ita nia klima, kultura no ita nia ambiente atu ita bele asegura ita nia ai-ha’an rai laran

“Koko atu halo kampaña liu husi edukasaun, ezemplu, hahu kedas hosi primariu intruduz no reforsa ho programa toos eskolar no iha merenda eskolar ne’e ha’anorin kedas estudante sira ha’an haha’an oin oin, hanesan semana ida ha’an etu dala ida, ha’an batar fai dala ida, ha’an ai-farina, talas dala rua atu nune’e bele kria fali kultura ka toman foun hodi bele rezolve mentalidade dependensia ba foos,” rekomenda nia

Nia hakotu, sistema agrikultura ne’e depende ba ema nia kultura ha’an, se ema nia kultura ha’an mak ha’an batar entaun investimentu bo’ot tenke halai ba produsaun batar, se ema nia kultura ha’an mak ai-farina entaun investimentu bo’ot ba ai-farina.

“Maibé agora ita kultura ha’an mak foos entaun ita nia investimentu barak ba iha irigasaun, makina, fini, adubus no ita selu ema espértu ba produsaun hare maibé nu fin ita la konsege atinje ita nia objetivu tanba ita nasaun própiku entaun la bele asegura fornesemetu be’e tinan tomak,” hakotu nia.

Jornalista    : Felisberto da Costa

Editora        : Nelya Barros