Lafaek News—Konservasaun bee liu husi travasaun kadalak sai hanesan alternativu id aba komunidade suku Sagadate iha tempu bailoron naruk.

Tuir Formador PERMATIL, Lamberto Gama hateten, observasaun ohin loron ba fatin travasaun kadalak ho obejtivu atu trava udan ben ne’ebé kada tinan hetan ho sufisiente, dala ruma la halo jestaun ne’ebé diak ba iha udan ben ne’e rasik.

“Objetivu husi husi konservasaun bee oinsá halo jestaun ba iha rekursu bee, tanba rekursu bee mak hanesan ita tenki halo observasaun iha fatin hotu-hotu, atu nune’e ita uza tékniku saida mak hodi implementa iha area ne’eba, aleinde ne’e mós halo prátika kona-ba travasaun, ke’e debu nomós teras, tanba teras mós parte ida atu halo kaptasaun ba udan been.

Lamberto haktuir, teras nia funsaun mós atu halo kapta udan been, tanba liuhusi udan been hodi infiltra ba rai-laran, atu nune’e fó han fali bee matan boot liután, aleinde ne’e mós iha travasaun kona-ba debu sira, tanba sira iha funsaun hanesan, nune’e mós kuda ai-oan ho ai-horis, ne’e mós parte ida husi konservasaun.

“Hanesan ita hatene katak, sé ita la kuda ai-horis sira iha fatin ne’ebé molik, ne’e sentidu katak ita lakon udan been iha tempu udan,tanba konservasaun kadalak bele redus velosidade husi volume bee ne’ebé makas, tanba ita la halo intervensaun iha kadalak, nia sei estraga buat barak, bainhira bee to’o iha tasi ne’eba, tanba iha momentu ne’ebé mak udan mai makas, antes bee to’o iha tasi, nia estraga plantasaun komunidade, nomós estraga rai no lori rai bokur hotu ba mota, tanba ita haree tinan-tinan kadala ka mota luan hela deit, se ita la halo travasaun ba ida ne’e, mesmu agora mak nia sai kadalak ka bee dalan ne’ebé kik, maibé iha tina naruk tuir mai nia sei sai mota bo’ot hodi kria desastre naturais ne’ebé boot ba komunidade”. Nia informa.

Hodi dehan, kona-ba konservasaun bee iha tékniku lubuk ida mak PERMATIL hanorin ba partisipante sira iha fatin ne’e rasik, dahuluk sei kria debu, tanba debu iha oin rua hanesan, debu natural no debu ne’ebé kria rasik, tanba debu natural ne’e kria husi karau metan sira, nune’e mós debu ne’ebé mak Permatil kria rasik, tenki identifika fatin hodi organiza komunidade kee rasik debu, kona-ba travasaun kadalak, hanesan bee-matan ne’ebé moris iha kadalak nia okos, tanba ida ne’e mós parte ida husi konservasaun.

“Sé nia mosu fali iha bee matan, karik mak ita iha kadalak mais ou menus metru atus lima hanesan ne’e mak ita trava, bee hira mak nia infiltra ona iha rai laran, liuhusi ida ne’e nia fó han fali ita nia bee matan nomós ai-horis sira ne’ebé mak besik iha ne’eba nafatin matak no buras, maske ita sunu rai nia sei la akontese tan, tanba bee is ne’e sai nafatin iha area ne’eba hodi halo ai-horis no dut sira matak nafatin,importante mak ita iha tékniku ne’ebé diak hodi halo travasaun ba kadalak sira”. Formador Lamberto haktuir.

Sorin seluk partisipante Eliza Joana Gusmão haktuir katak, nia parte agradese  ba PERMATIL bele loke ona oportunidade ba juventude sira liu husi akampamentu ida ne’e hodi forma joven sir abele hatene ona halo konservasaun bee hodi antisipa bee labele maran iha tempu bai loron naruk.

“Ami hetan oportunidade atu mai aprende kona-ba temátiku tolu ne’ebé iha mak hanesan, konservasaun bee, konservasaun agrikultura no teknolojia agrikultura rai-lolon nian, iha ne’e ami tama iha temátiku konservasaun bee, iha ne’eba ami aprende kona-ba oinsá rehabilitasaun ba bee debu natural nomós kria bee debu foun, aprende mos kona-ba halo travasaun ba kadalak ka mota kiik sira, nune’e mós halo kona-ba teras ba rai lolon,” nia dehan.

Partisipante ne’e esplika, objetivu husi travasaun kadalak, oinsá mak atu trava bee sira, nune’e hamenus bee nia velosidade hodi prevene dezastre naturais, nune’e mós oinsá atu trava bee, atu nune’e bee bele infiltra ba rai-laran hodi fahe fila-fali ba bee matan seluk.

“Ita hatene katak iha Timor ne’e, liu-liu iha parte ami nian, difikuldade barak ba bee, bainhira  iha tempu bailoron naruk, tanba ne’e liuhusi oportunidade diak ida ne’e ami bele aprende hodi lori fila ba ida-idak nia fatin aplika fila fali saida deit mak ami aprende iha fatin ne’e rasik,” Eliza sublina.

 Tuir observasaun Lafaek News, iha terenu nota akampamentu juventude permakultura hahú husi inisiu to’o ohin loron la’o diak, partisipante sira vontade aprende, maske situasaun iha Laga Sagadate, anin forte no rai malirin, maibé juven sira kontente aprende saida mak permatil partial.

Jornalista : Crispin de J. Amaral.

Editor       : Agapito de Deus