Lafaek News—Fundasaun Hadomi Timor, hamutuk ho parseiru sira realiza diskusaun ba esbosu lei krime sibernétika ne’ebé kria preukupasaun iha sosiedade.
Diskusaun ne’e realiza iha salaun Forum Organizasaun Noun-Govermental Timor Leste (Fongtil) Kaikoli Tersa 15/04/2025/, hodi troka ideia hamutuk buka kona-ba preukupasaun públiku nian liga ho esbosu lei sibernétika ne’e rasik.
Diretor Ezekutivu FHT, Abrão Monteiro, haktuir Fundasaun Hadomi Timor hamosu diskusaun lei sibernétika ne’e ho parseiru sira, ho razaun públiku barak prekupa ba esbosu lei ne’e hanoin atu limita liberdade espresaun direitu ba utiliza media sosial.
“FHT inisia diskusaun ida ne’e tanba Ita hatene esbosu lei sibernétika hahé iha 2021 to’o agora hamosu prekupasaun públiku ba esbosu ne’e rasik, Iita hatene inísiu lei sibernétika mosu ema hanoin katak atu limita liberdade espresaun liu-liu ba ita nia direitu utiliza sosial media ba plataforma dijital, entau ami kria diskusaun ida ne’e ita atu mai rona direta husi parte Ministériu Justisa hanesan PCIC durante kazu investigasaun keixa husi públiku sira hato’o liu-liu krime ne’ebé akontese husi online,” Abão sublina.
Director FHT ne’e reafirma, diskusaun ne’e atu haree artigu balun ne’ebe poténsia amesa ba liberdade espresaun violasaun direitus humanus no liu-liu limita ba professional IT sira ne’ebe atu halo ezersísiu halo teste ba seguransa sistema ruma nia atu buka vuneribilidade sistema bele Informa parte relevantne sira bele haforsa liu seguransa.
“Ami haree lakunas lubuk ida ne’ebé akontese iha esbosu lei kona-ba krime sibernétika, tanba iha artigu balu mós ko’alia ba protesaun dadus nian, sira mensiona katak sei tuir bazea ba lei protesaun dadus ne’ebé aprovadu, maibé realidade lei protesaun dadus seidauk iha, maibé sira mensiona lei ne’e aprovadu antes ona, entau haree artigu ne’e hamosu rekomendasaun di’ak ida husi Fundasaun Hadomi Timor ba parlamentu no gorvernu haree no tetu atu nune’e lei ne’e vigor ba diskusaun iha parlamentu akumula duni opiniaun husi populasaun sira ne’e hotu, tanba lei ne’e mai atu proteza Sosiedade atu fo responsabilidade ba ema sira ne’ebé utiliza la ho autoriza no bele ameasa ba ema nia dadus privadu, tamba estraga ema nia sistema atendimentu públiku nian,” nia argumenta.
Tanba ne’e, liu husi diskunsau ne’e bee haforsa liután segment sira atu nune’e rekomenda ba parlamentu nasional atu bele diskute klean liután, molok lei refere tama iha vigor.
“Lei ne’e kleur tebes ita husu mak bele esbosu, entau ami halo diskusaun ida ne’e hodi bele haforsa liután ami nia segmentu sira no rekomendasaun ba parlamentu atu nune’e lei ne’e tama parlamentu diskuti klean, sira ne’ebé tur iha governu no parlamentu ne’e la’os permanente, entau lei ne’e kria ba ema hotu labele kria de’it ba populasaun, tanba sira mos aban bainrua sei hanesan populasaun baibain,” Abrão esklarese.
Tuir nia hosi Fundasaun Hadomi Timor esperansa tenki nafatin apár direitu fundamental sira ne’ebé preve ona iha kostituisaun RDTL liga mos ba liberdade espresaun iha artigu 40 ho 41, lei ne’ebé esbosu hela ne’e FHT haree iha potensia ameasa ba liberdade espresaun,
“Ezemplu iha artigu 21 asessu ilijetimu frauda komunikasaun no frauda komputador liafuan ne’e jerál, maibé liafuan ida komunikasaun ne’e lider sira bele aproveita ne’e hodi limita ba liberdade espresaun liu-liu ba defamasaun nian, tan termu jerál fraude komunikasaun, tanba ida ne’e ami haree poténsia bele hamosu limita liberdade espresaun bele mos hamosu violasaun dadus bele hamosu kazu seluk,” nia hakotu.
Jornlaista :Moises Guterres
