Timor-Leste hanesan nasaun ida ne’ebé ho nia formatu demokrasia signifika katak nasaun ida ne’é atu liberdade liu husi povu nia hakarak nune’é hodi realiza nia demokrasia atu resfeita ba dignidade umana ema ida-idak nia. Alende ne’é mós dadauk ita nasaun utrapasa ona ba tinan (rua nolu resin ) ona iha parte balu hanesan mós ita nia governu dadauk utrapasa ona ba VIII governu hodi rezolvidu prekupasaun hirak ne’ebé maka iha timor laran tomak. Ita koalia kona-ba festa demokrasia ne’é hanesan espasu ida ba partidu politika ida espresa sai sira nia programa ba povu tomak alende mos hanesan partidu politiku sira tun ba direitamente hodi halo kampanha oinsa para atu pornese programa ba kada partidu politika ida-idak ho meus ida para atu dezenvolve ita rai doben timor-leste . Aumesmo tempo mós bele hodi koalia prekupasaun hirak ne’ébe ladun efetividade ba povu? Tamba saida mak koalia hanesan tamba liu husi festa demokrasia hodi ita nia rai Timo-Leste hodi formaliza ba liberdade atu povu hotu bele senti liberdade nia lala,ok . Tamba ne’é tuir akamdemia nia idelojia atu halo didikasaun oituan ba lider politika sira ne’ebé mak horas dadauk preparasaun hela atu tama ba festa demokrasia atu tun kompete ho programa hanesan mós edukasaun ba povu hodi loke povu sira nia hanoin hodi nune’é povu sira bele oferese sira nia konfiasa ba partidu politika ida , laos para atu isulta malu iha festa demokrasia ho meus hirak ne’é mak importansia. Ita espera katak partidu politika sira mak sai hanesan edukador sivika ba sosiedade tomak iha Timor-Leste oinsa para atu promove buat ne’ebé mak diak iha ita nia nasaun doben ida ne’é fo valor harmonia ,unidade,respeita malu. Tamba ida hanesan unidade partidu politika sira nia oinsa para atu resfeita malu iha festa demokrasia .
Tamba iha parte balu mós povu oras dadauk maduru ona tamba povu sira mós tetu ona programa hirak ne’ebé mak lider politika sira hato’o iha tempo festa demokrasia ne’ebé hanesan akademia ida ne’ebé ho husu ba sidadaun hotu-hotu ne’ebe mak iha Timor laran tomak , ita nia fiar ne’ebé mak ita atu tutela ba partidu politika ida ita presiza tetu halo diak mak ita fo ita nia fiar ba partidu politika sira. Tamba ita nia ita nia fiar ne’e rasik oinsa para lidera nasaun doben ida ne’é ba oin, iha parte balu ita konfiasa ne’ebé maka atu tutela ba partidu A/B ne’e ita rasik mak desidi tanba ita iha liberdade iha direito tomak atu hili partidu politika A/B .
Dadauk atu utrafasa ba festa demokrasia ne’ebé hanesan akamdemia ida moris iha era ida atu formaliza individu nia idelozia ba partidu politika sira karik iha festa demokrasia prisiza koalia buat ne’ebe diak ou asuntu ida ne’ebé mak inportasia hodi taun seriedade ba asuntu hirak ne’é, ba ita nia rai labele para atu isulta malu iha festa demokrasia, tamba ita hare ba ita nia rai timor presiza duni dezenvolvimentu ida ne’ebé mak ho transferensia ba nasaun ida ne’e.
Akademia atu rekomedasaun ba ,partidu politiku ida atu asumi knar hanesan iha parlamentar karik presiza unidade ba malu labele kria familiarismo iha laran maibe ita bo’ot sira lolon lima ba malu hodi hametik unidade ida ne’ebé di’ak liu iha ita nia nasaun laran. Partidu politika sira evita trata malu iha festa demokrasia ou presiza hodi tetu linguagem hodi halo dedikasaun. Presiza mós realiza promesa ne’ebe durante halo kanpaña hodi hatoo programa oi-oin ba povu sira .
Husi : Nelson Marçal Monteiro Amaral husi universidade Dili (UNDIL) Fakuldade Direitu