Hakerek na’in : José Lino Costantino Pereira
Estudante : Universidade Dili (UNDIL)
Fakuldade : Direito
Deprtamentu : Ciensia de Direito
Semester : V/2021
Nu.Telfone :(+670)77670244/76329220
Email : Joselinopereira71@gmail.com
Timor-Leste Nasaun nu’udar soberania indepedente ne’ebé mak opta estadu de direitu Demokratiku, iha nia pilar 4 (ha’at) orgaun estado; Presidente da Reublika, Parlamentu nasionál (Legislativo), Governo (ezekutivo) ho Tribunal (judisiariu). orgaun soberania ha’at (4)ne’e sai pilar importante ba dezisaun politika futuru nasaun nian.
Hare’e artigu 67° Konstituisaun da RDTL. (Orgaun ha’at) 4 ne’e hala’o nia funsionamentu bazeia ba prinsipiu separasaun de poderes, ne’ebé mensiona iha artigu 69° Konstituisaun da RDTL. Katak “Orgaun sobrania sira, iha sira nia relasaun ba malu no wainhira halao kna’ar, tenke tuir separasaun no interpendensia kbi’it nian ne’ebé iha lei inan nia laran” artigu refere haktuir mai ita katak orgaun 4 ne’e wainhira hala’o sira nia knar tenke tuir prinsipiu separasaun de poderes no interpendensia, “ halo relasaun ba malu no interpendensia” ne’e katak wainhira orgaun sobrania 4 ne’e hala’o sira nia knar, sira iha relasaun ba malu liu husi liña de servisu hodi kontrola boa governasaun (checks and balance).
Maibé iha mós interpendensia signifika katak, orgaun ida sei la uja nia kbi’it ne’ebé konstituisaun fo hodi halao nia knar mesak, maibé kada orgaun sobrania ida wainhira atu hala’o nia kna’ar ka foti dezisaun ruma tuir kompetensia ne’ebé nia iha tenke halo konsultasaun ka husu apoiu husi orgaun sira seluk.
Hare ba konstituisaun ne’ebé haktuir mai ita, hau hakarak halo konkluzaun badak katak, orgaun soberania haat(4) ne’ebé regula iha artigu 67° ho sira nia funsaun ne’ebé regula iha artigu 69° katak tenke tuir prinsiu separasaun poderes. Ne’e la dauk relevansi, tamba kada orgaun sobrania 4 ne’e wainhira halao sira nia knaar tenke kesi ikun ba malu.
Hanesan hau nia esplika simples iha leten, orgaun soberania ha’at iha estadu ida ne’e nia laran iha kbi’it separasaun de poderes (Fahe poder) ka interdepedensia de podere (kontrola ba malu ), bazeia Titlu iha leten tuir ita nia konstituisaun RDTL artigu 96°( Autorizasaun lezsislativa) katak parlamentu nasionál fo kompetensia atu produs lei sira hodi kontrola funsionamentu Direito publiku iha makina estadu nian, konjugau ba artigu 97° (inisiativa lei nian) orgaun soberania prinsipal ne’ebé mak iha estadu ida nia laran iha inisiativa lezislasaun(Produs lei) maka orgaun mak (lezislativu) Parlamentu nasionál (Ezektivu) parlamentu nasionál), Lei sira ne’ebé mak Parlamentu nasionál no Governu produs (Lei, Decreto lei, Diploma ministerial,Rezolusaun,No estatutu juridiku sira.
Maibé kestaun bo’ot mak ne’e kuaze Lei sira ne’ebé mak eziste no publika ona iha “Jornal da republika” Timor-Leste nian 95% Versaun Portugés no 5% versaun Tetun, Ita hotu hatene katak ita nia konstituisaun RDTL artigu 13° hatur ona (Lian ofisial) Timor-Leste nian mak tetun no portugés, tantu lian nasionál Timor-Leste nian mak Tetun, Kestaun seluk ida ne’ebé mak ita tenki observa iha realidade sosial mak la hatene koalia lingua portugés maibé inklui mós membro do governo no Deputadu ka funsionariu iha makina do estadu.
“Ha’u hakarak hatete mós katak lian sai nu’udar fatór importante ba sosiedade iha nasaun ida, lian maka sai mata dalan ba komunikasaun entre sosiedade ida ho sosiedade seluk (husi pesoal ida ba pesoal seluk) iha aspeitu hotu-hotu. lian mós reprezenta identidade ema ida-idak no nasaun nia identidade rasik iha mundu global.
Fila fali Temátiku iha leten, Tamba sá mak erus barak sei kontinua eziste iha mákina estadu nia laran, hodi prátika erus oin-oin hanesan diskrimasaun, Violasaun direitus humanus servisu ladún efetivu, servisu la tuir tempu, Nsst.?
Impaktu ne’e tamba ita nia lei rasik eskrita ho versaun Portugés hodi la halo tradusaun ba versaun tetun ba lei hotu-hotu, dala ruma sosiedade barak sempre hatete lei la forte, la’e lei forte, komu iha versaun lei portugés sita oin seluk interpretasaun no aplikasaun oin seluk mak nufin rezultadu husi aplikasaun diferente tiha ho lei ida eskrita ho versaun portugés, Tamba ne’e mak membru governante no deputadu sira, labele loyalidade los de’it ba asesor nasionál no internasionál, wainhira hakarak prodúz lei ruma bele ho versaun Portugés maibé tenki halo trandusaun ba Versaun Tetun(dalen franka), ita labele gastu osan bo’ot ba de’it asesor jurídiku husi nasionál internasionál ho montante bo’ot hodi pordus lei ne’ebé mak laiha tradusaun ba versaun Tetun mak Impaktu ba Estadu, no impaktus ida ke mais liu ba povu, Kuantu mais Membru governante no Deputadu/a rasik de’it la komprende ona versaun Portugés satan povu ne’ebé mak nia koiñesimentu ba edukasaun Formál no informál ne’ebé laiha.
Formasaun no sosializasaun Lei
Kestoens formasaun no sosializaun Lei ida ne’e mós importante tebes, Nu’udar estadu de Direitu, katak estadu ne’ebé mak ejiste de’it ho lei, los duni katak lei mak sai hanesan baze juridiku ne’ebé mak atu hatur sidadaun hotu nia Direitu no Dever ka hatur mós papel importante estadu nian hodi konkretiza dezemvolvimentu.
Lei ida kuandu atu eziste no aplika fo efikasia no efetivu nia save importante mak tenki fo formasaun, ka tenki halo sosializasaun, nune’e bele fó satifasaun ba povu hotu nia Direitu ida idak ne’ebé mak hatur ona iha artigu 16° (Universalidade no igualidade) Nu. 1. Hatete katak Sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no iha direitu no obrigasaun ne’ebé hanesan. Oinsa sidadaun ida atu hatene nia Direitu ba lei prezente no lei anterior.? Kuantu mais laiha soalizaun.! Nu.2. Labele halo Diskriminasaun Ba ema ida tamba de’it nia kores,rasa, entikus no relijiaun ka seluk ne’ebé mak hatur ona iha Deklasaun Universal Direitu humanus (DUDH).
Diskrimiasaun husi ema ba ema kontinua mósu, ka husi estadu ba povu kontinua mósu, ka Violasaun Direitus humanus husi ema ba kontinua eziste, ou Violasaun Direitus humanus Husi estadu nia povu nia kontinua eziste tamba laiha soalizaun ba lei ne’ebé mak prejente, ka lei anterior, ou lei anterios ne’ebé mak halo ona alterasaun.
Formasaun lei ba ema hotu ne’e importante, la’os de’it Formasaun lei ne’e ba Estudante akademiku ne’ebé mak foti fakuldade Direitu, ka la’os deit fo formasaun lei ba Kandidatu advogadu/a, defensor/a prokurador/a ka juiz/a sira tantu mós ofisial Justisa, maibé formasaun lei ne’e rasik obrigatoriamente tenki fo formasaun ba Funsionariu estadu nian tuir instituisaun ida-idak.
Formasaun ida ke mais adekuandu liu mak Tenki ba membru Instituisaun PNTL no FDTL hotu-hotu, Tamba instituisaun rua ne’e mak garante defeza no seguransa ba nasaun no ba povu ida ne’e.
