HAKEREK NAIN : JOSÉ LINO COSTANTINO PEREIRA
ESTUDANTE : UNIVERSIDADE DILI
FAKULDADE : DIREITO
DEPARTAMENTU : SIENSIA DIREITO
SEMESTER : V
Bazeia ba liberdade opiniaun ne’ebe mak preves iha (artigu 40° K-RDTL) hakerek na’in, nia opiniaun nu’udar opiniaun pessoal.
Mundu ohin loron hasoru dezafius no obstaklu bo’ot ba afetasaun (COVID-19) nian ne’ebe mak mosu husi nasaun xineza iha sidade ( Wuhan) tinan kotuk liu ba 2020 ate ohin loron tama ona ba tinan 1 afetasaun Covid-19 nian seidauk rekuperadu total iha mundu tomak, no nasaun barak nia numeru Covid aumenta ba bebeik, tantu mais nasaun barak mak lakon nia populasaun atus ba atus ou rihun ba rihun, situasaun ida ne’e konsidera hanesan mundu hasoru hela funu sivil (Guerra sivil ).
situasaun Covid-19 ne mós afeta mai iha ita nia nasaun Timor-Leste, orgullu bo’ot ba ita nia nasaun Timor-Leste ne’ebe mak foin konkista nia indepedensia ate ohin loron hakat ona ba, tinan (19);sai hanesan nasaun ne’ebe mak indepedente iha mundu internasional nia matan maíbe, ita setor saúde seí iha garantia hodi salva nia sidadaun síra, mezmu ke nune’e kazu pozitivu ba tinan kotuk 2020 ho numeru ne’ebe naton maíbe ita nia mediku sira konsege rekupera numeru pozitivu sira ne’e, ba tinan 2021 ida ne’e numeru kazu pozitivu ba Covid-19 ne’ebe mak afetadu ba populasaun iha Timor-Leste sa’e makas tebes no sai hanesan preokupasaun ida ke paniku ba populasaun timor-leste, situasaun ida ne’e rasík, obrigadu estadu liu husi Orgaun soberania (4) hanesan, Presidenti da Republika, Parlamentu Nasional, no Governu, no Tribunal Rekursu, tenki aplika estadu emerjensia ho aplikasaun serka Sanitaria, hodi evita movimentasaun, atu bele proibe Kontaktu Covid-19 iha Timor-Leste.
Hanesan Sidadaun Timoroan hau nafatin fo onra ba estadu Timor-Leste nia desizaun hotu ne’ebe mak atu garante nia povu tenki moris ho saudavel iha situasaun Covid-19 nian iha estadu emerjensia ho serka sanitaria.
Populasaun Iha Timor-Leste tuir hau nia prespektividade maíoria simples mak paniku ba afetasaun covid-19 maibe maioria absoluta maka nunka paniku ba ezistensia covid-19. Razaun saida mak hau dehan nune’e tamba ita hare’e fali ba realidade sosiedade iha timor, hanesan tuir mai ne’e: 1. povu maioria Fiar ba nia kultura ou lisan ne’ebe mak desde ke hori uluk kedan fiar nanis ba kultura.
2. Povu maioria mós fiar katak Covid-19 iha Timor-Leste nu’udar politika husi ukun nain sira nian.
3. Povu Timor-Leste maioria paniku liu mak sei hasoru krize ekonomia no finanseira iha situasaun emerjensia ou Lockdown, ou serka sanitaria.
Hau mós atu hakarak dehan tan fiar ka lafiar, Covid-19 iha ka laiha ita hotu akompaña rezultadu ikus. maibe iha ne’e hanesan hakerek hakarak atu sita pontus importante liu ba tuir titlu ne’ebe mak hakerek na’in sita iha leten no sai hanesan argumentus forte ba hakerek nain atu argumenta tuir situasaun no kondisaun real ne’ebe mak mak povu Timor-Leste enjeral hasoru.
Situasaun Covid-19 ne’ebe mak afeta mai povu no nasaun Timor-Leste, nafatin hau dehan fiar ka lafiar povu nunka paniku, maibe povu paniku liu mak sei hosoru krize ekonomia, no krize finanseira iha Timor-Leste. Tamba estadu ida ne’e konkista ona nia indepdensia hodi sai husi okupasaun ilegal, no governasaun mós kada periode ba periode troka ba mai husi 2002 ate ohin tinan 2021, Mais Duvidas mak ida ne’e; Tamba sa tinan 19 ona ita konkista indepedensia mais ita nia poder ekonomia sei depedensia hela ba importasaun husi nasaun seluk…? ou Timor-Leste nia kondisaun agrikultura ba produsaun hare mak laiha ka ou menus,? espera ke duvidas sira liu ba leitor sira bele analija ho kritiku.
Bazeia ba relatoriu publikasaun kazu Covid-19 husi “Palacio da cinzas” ne’ebe maka fo sai husi “Centro Integrado Gestão de Crises, Sala Situação (CIGC-SS)” Numeru kazu pozitivu Covid-19 kada loron ba loron aumenta ba bebeik, maka extensaun ba estasdu emerjensia ho aplikasaun serka sanitaria, nudar kauza bo’ot povu Timor-Leste hodi hasoru dadaun krize ekonomia no finanseira.
Karik Povu no Estadu Timor-Leste mak hasoru Duni Krize Ekonomia no Finanseira ida ke mais seriedade iha estadu emerjensia ba aplikasaun serka sanitaria hodi hapara akatividade hotu-hotu fiar ka la’e situasaun sira ne’ebe, hau temi tuir mai ne’e sei akontese maka :
1. Numeru kiak tuir relatorio Multidimentional proverty index(MPI) ne’ebe mak fo sai iha tinan 2020 liu ba katak Nasaun Timor-Leste iha ASEAN mak sai primeiru lugar ho numeru kiak 41,8%, fiar ka la fiat sei kontinua aumenta.
2. Komflitus ou komfrontasaun no violensia joventudi iha fatin-fatin sei akontese.
3. Numeru violensia Domestika sei atinji makas liu tan wainhira ekonomia familiar la estavel.
4. Prosesu aprendisajen sei baradu total ba tinan 2021 ida ne’e.
5. Povu sei mate hamlaha iha aplikasaun serka sanitaria.
Ho Pontus sira ne’ebe mak hau Temi liu ba nudar antisipasaun, mais kuandu ida ne mais sai pontus prinsipal ba akontese maka hau dehan katak, LABELE FO SALA BA POVU TIMOR-LESTE.
Tamba sa mak hau dehan labele fo sala ba povu Timor-Leste..?
Tamba Politikus sira kada tinan ba tinan ou kada periode ba periode troka malu ida tun ida sae.. nem ke atu realiza dezemvolvimentu setor agrkultura ne’ebe mak potensial tebes iha Timor, Tanto mais lideransa politikus, no partidu politikus sira hotu hotu, promesas palku kampaña hatete katak “POVU KUDA GOVERNU SOSA” mas realidade nakfilak ba, GOVERNU ABANDONA NIA SETOR AGRIKLUTURA DEPEDENSA BA NASAUN SELUK NIA PRODUSAUN AGRIKOLA…… (artigu 6° K-RDTL) OBJETIVU ESTADU sai pontus interogativu ba povu..
“HAU MOE SAI LIDERANSA SE ENKUANTU HAU NIA POVU HAMLAHA IHA NIA NASAUN RASIK NE’EBE MAK POTENSIA HO SETOR AGRIKULTURA.”