Husi : Carlos Soares
Prefásiu
Na’i, Ita mak hau nia Maromak, atan hau agradese wa’in tebes ba ita, ho esperitu ne’ebe ita iha haraik mai atan hau, hodi konsege finaliza Livru oan ida ne’e ho nia Titulu “HAU NIA HISTÓRIA MORIS”. No livru ne’e rasik, atan hau halo la bazeia ba referensia ruma maibe ne’e bazia ba atan hau nia realidade moris ne’ebe iha. Maibe buat hirak ne’ebe atan hau halo tan ho kbit no mata dalan ita nian maka buat hotu bele finaliza tuir tempo. Dala ida tan agradese wa’in tebes ba ita Ami nia Maromak tan murak hotu ne’ebe ita iha, ho neon badaen haraik mai ami ida-idak hodi halo netik buat ruma tuir ami nia koinesemento rasik, no koinemesnto hirak ne’e mai husi kbit ita nian. No livru kiik oan ne’ebe atan hau halo ne’e bazeia ba realidade moris ne’ebe atan hau hasoru iha moris ida ne’e tomak. Maibe ba dahuluk atan hau husu Deskulpa ba maluk leitores sira hotu, karik lia fuan ruma la kompletu no la monu ba maluk Letitores sira nia laran perdua atan hau tan ita ema la perfeito. Maibe atan hau nakloke hodi simu hanoin husi ita bot sira, tan ho ita bot sira nia hanoin ka kritiku ruma atan hau hein simu no rona atu nune’e bele hadia’a ba futuru.
Nomos agradese no obrigadu wa’in tebes ba hau nia Esposa Agustina Gusmão ho funan furak nain Hat ( 4 ) : Leoneto Carlos Gusmão, Felizarda Carlos Gusmão, Nivaldo Carlos Gusmão ho Gilvanha Milagrosa Carlos Gusmão ho sira nia hanoin lisuk ne’ebe iha maka atan hau bele finaliza livru oan ida ne’e, maske ho defisil ne’ebe infrenta, sira enkoraza hau nafatin ho sira nia vizaun katak hateke ba oin husik buat ne’ebe liu ne sai nudar lisaun ida atu konta ba historia, ho ideia hirak ne’e maka haberan hau hodi konsege finaliza livru oan ne’e. mak ne’e deit escritor hato’o Obrigadu wa’in ba Hotu-hotu.
Carlos Soares ———————————————————————–
Glossário
______________________________________________________________________
A.
Hau Nia Biografi Moris……………………………………………….
Hahu Hau Nia Estudu…………………………………………………….. Kontinua Estudu ba Nivel Secundario Maibe Susar tebes……………..
Atravesa Prosesu ne’ebe Naruk Iha Vida
Prosesu moris ne’ebe defisil Nakonu ho Tristeza
Konsege Eskola iha Ensino Secundario……………………………….
Atravesa Prsesu ne’ebe Iha Vida
Prosesu Moris ne’e Difisil Nakono ho Tristeza
Liu Tiha Loron Tolu Depois de Simu Ijasa…………………………….
Konsege Eskola Iha Ensino Supeior ( Univeridade )………………….
- Moris ne’e la Fasil Mai Ita
Liu Tiha Loron Ida ……………………………………………………
- Moris Prosesu ne’ebe Nakonu ho Memoria Triste. II. Aprende Moris ne’e ho Vizaun Rasik
Hau nia Estudu Paradu Iha Dalan Klaran……………………………..
Tan Impaktu Situasaun Politika Tinan 2006
Impaku Situasaun Politik iha Tinan 2006 Lori mos Benefisiu
Hahu Kontinua Fali Esdutu iha Tinan 2009 Nia Rhan
- Maibe Escola la Hanesan Ona Anteror ne’ebe Escola ba
Konsege Finaliza Estudu Iha Ensino Superior ( CRISTAL ).
Depois de Finaliza Estudu ( Graduasaun ).
HAU NIA BIOGRAFI MORIS
Hau nia naran Carlos Soares moris iha Suco Bahalara Ua’in ( Buicarin ) Aldeia Ai-Sahe iha tinan 1984.
Oan husi Aman Bernardo Viana ho Inan Isabel Soares hau hamutuk ho maun alin nain rua, feto ida ho mane ida ami nain tolu, maibe sira nain rua husik hau mesak iha mundo ne ba hamutuk ona ho Apa …Ama Iha aman maromak nia kadunan santu. Hau foin sente iha vida ne katak moris mesak ne laos buat ida ne’ebe fasil maibe, atravesa todan ne’ebe iha ita nia moris tomak maibe koko ho fuan bot hala’o moris ida ne’e hodi hasoru realidade bot ne’e. dala ruma koko halerik ou harohan maibe susar tebes ba ema atu rona ita nia lian halerik, tur nonok no satan netik liman ba fuan atu nune fuan ne’e hakmatek no laran ne’e labele sadi’a. koko hatudu oin midar ba ema seluk atu nune’e hafalun netik tiha halerik ida ne’e. maibe laran ne’e tanis tebes. Ida ne’e mak realidade moris no sei labele hases an ba buat hirak ne’e.
HAHU HAU NIA ESTUDO
Hahu hau nia estudo iha Ensino Basico iha tinan 1991 iha eskola 06 Buicarin hasoru difikuldade iha hau nia vida tomak, tan to iha tinan 1994 hau tur iha banku Quatro Ano ou Kelas 4, Pai komesa afeta moras no laiha ona forsa ho kbit, atu buka osan hodi sustenta ba hau nia necessidade hanesan mos ema nia oan sira seluk. Ho nune tempo lao dadun hare pai ho mãe nia kondisaun la fo suporta ona hau komesa arepende iha tempo neba, katak moris ne’e lafasil maibe fasil ba ema ne’ebe tur hare no kolia deit. Hau Hahu koko aprende no buka rasik iha tempo neba atu nune’e hodi bele koresponde ba hau nia necessidade hetan barak ka uitoan halibur hamutuk.
Ho nune to iha tinan 1996 determina duni hau nia estudo iha Ensino Basico, no kontinua ba Ensino Pre – Secundária Santa Maria Gorety Viqueque kontinua eskola maibe sente defikuldade komesa todan ba bei-beik, tan dok ona husi fatin ida ne’ebe hau halo movimento hodi hetan netik doit oan ruma, sente laran ne susar tebes atu husu ka tane liman ba Ema atu husu netik tulun oan ruma husi ema, maibe ibun ne’e tos tebes atu kolia, koko ho pasiensia deit maske laran ne’e tanis koko hafalun netik tiha ho hamnasa atu nune’e ema labele deskobre husi hau katak sa ida mak hau sente. Momento hela iha Viqueque kontinua hau nia Estudo hela ho duni maun ho bin sira maibe hau la barani atu husu ka tane liman ba sira. Tan hau sente ho principio ida katak, ami Apa mak hamutuk Ama Keta-ketak ho nune ibun ne’e tos tebes atu husu. Hahu todan ida ne’ebe afeta tebes mai iha moris ida ne iha tinan 1998 bain hira iha Segundo classe ka Kelas 2 SMP. Tama iha fase Segundo trimestre ka Cawu 2 hau la konsege selu Propinas Eskola hodi nune’e bele tuir Exame. Amo Sico Duni sai hau Husi sala laran no hau labele tuir Exame, momento neba suspirado tebes hanoin lahetan lao ho matan ben. Hau lao fila kotuk husi eskola mai tur iha Loja Palapa nia oin konsege matan ben ne sulin buka dalan la hetan ona no kala ohin ba oin hau kala la Eskola duni ona maibe, Milagre ida ne’e mai hau iha momento neba hau la espera katak buat hotu bele akontese mai hau.
Derepente tiu ida funcionario ka Pegawai Kodim liu husi hau nia oin hare hela mai hau tanis no tiu ne’e para iha hau nia oin foti matan hateke mai hau hare hau tanis tiu ne husu alin nusa o tanis ho nerbosu nebe hau infrenta hatete ba tiu hau labele tama eskola tuir ujian tan hau nia propinas la hatama mak Amo duni sai hau husi klas no labele tuir ujian entaun tiu ne husu be Apa ho Ama, hau hatan ba tiu ne dehan, hau nia Apa ho Ama iha liu Bicarin maibe Apa moras halo serbisu todan labele ona. Entaun tiu ne husu selu los osan hira mak amo duni sai o, hau hatan ba tiu ne ho matan ben nebe sulin hodi dehan Rp. 2.500, tiu ne hatan ho nune deit amo bele duni. Hare tiu ne foti osan Rp. 5000 fo dehan ba ona hatama para tuir ujian. La espera ho nerbozu foti osan husi tiu ne’e nia liman ho matan ben nakonu hau agradese ba tiu iha momento neba to ikus hau husu tuir tiu ne ema Beobe ho naran Benjamin. Ho nune’e tiu ne mak sai nudar anjo ida mai hau iha momento neba. Ida nemak istoria ne’ebe halo hau nunka haluhan iha hau nia memoria to ohin loron. Ho nune’e tempu mos lao ba dadaun no fim konsege atravesa duni estudo iha nivel Ensino Pre – Secundária.
KONTINUA ESTUDO BA NIVEL SECUNDÁRIO ( SMA ) MAIBE SUSAR TEBES.
Atravesa Prosesu ne’ebe Naruk Iha Vida
Determina hau nia estudu iha nivel Ensino Pre – Secundaria iha tinan 1999 depois de Timor hetan nia Vitoria ukun An. Ho nune’e atu kontinua ba Ensino secundária todan tebes tan Ekonomia la favoravel ona husi Apa ho Ama, ho nune’e obriga hau tenki hapara hau nia estudo iha momento neba, hau desidi fila ba hamutuk ho Apa ho Ama iha Bicarin mesmo ne sente todan maibe realidade mak nune’e. depois de liu tiha semana ida hau fila mai Viqueque lao Paseio hetan Amo Sico momento neba Amo Sico sai nudar Director da Escola. Amo husu hau Carlos ba ona foti ona Ijasa, hau fihir ba Amo ho matan ben ho nerbozu hatete Ba Amo, Amo husik hau nia Ijasa iha neba deit Untuk Apa hau foti nia no Nia sei lavale mai hau tan hau la kontinua escola ne amo Lian ne neneik maibe nakonu ho matam ben Amo husu tan sa, ba dala rua tansa o la Escola Carlos ?
Prosesu moris ne’ebe defisil Nakonu ho Tristeza
Hau ho lian neneik hatan ba Amo Sico hau labele kontinua Escola tan Apa Ho Ama nia Forsa La to’o ona atu hatama hau ba Eskola Nebe hau lakoi foti hau nia Ijasa Amo tan Agora ne Timor laos ona Propinsia maibe Timor agora sai ona País ida ho nune’e hau nia Ijasa SMP sei lavaele mai hau Amo ho razaun ida ne’e mak hau lakoi foti hau nia ijasa ne husik tinan hira ne angkaplah hau badiu ida Amo. Ho nune’e amo mos fila kotuk lao husik hau iha momento neba. Ho nune’e tempo mos lao ba bebeik, hau fila ba Sucu hamutuk ho Apa ho Ama iha neba, fulan ida liu ona Ama mos ba ona Uatulari tan Ama ema Uatulari, ba iha neba rona husi tiu Sira hatete ba nia dehan Eskola SMA Uatulari Loke no hahu daduk halo Rejistu ba Estudante. Entaun Ama rona tiha Ama komesa fuan tuku dehan ba hau nia Tiu Dehan SMA iha ne loke ona ba O ba dehan ba o nia Subrinho mai Escola iha ne tan hau Forsa la iha ona ho nune’e, nia agora tamat ona SMP nebe nia halimar deit iha neba. Karik imi lahare nia semak atu tau matan ba nia husik nia badiu deit ona hanesan nega? Tiu mos nonok lahatan ama nia lia fuan, liu tiha semana ida tiu mos bolu duni hau.
KONSEGE ESCOLA IHA ESNINO SECUNÁRIA ( SMA )
Iha fulan Novembro dia 24 tinan 1999 tiu bolu duni hau ba Uatulari, tiu bolu hau ba hau mos lahatene atu ba halo sa,hau mos tuir deit ona tiu ba to’o iha neba mak tiu foin kolia mai hau katak Luis o hakarak Eskola ka Lae hau la kolia hatan ba tiu nia lia fuan ne maibe hau ho matan ben sulin tur nonok no ibun ne tos tebes atu hodi hatan ba lia fuan nebe tiu dehan ne’e, nonok no nonok deit iha fatin liu tiha 15 menutos hanesan ne’e, foin ibun ne’e mamar no koko hatan ba tiu, sim hau hakarak Eskola duni maibe oinsa no dalan ba hau atu kontinua Eskola ne, hau forsa ho kbit lato’o, hau labele halo buat ida ba hau nia an ne rasik, tan Apa ho Ama sira nia kondisaun nune’e tan, tiu kolia ho lian makas dala ida tan be o hakarak eskola ka lae ? hau komese laran moras hatan ba tiu sim hau hakarak eskola tiu entaun tiu dehan pronto aban ba Darabai tau naran Eskola hau mos hakfodak hau husu fila ba tiu be SMA Darabai iha ona ka. Tiu dehan sim ema hahu tau naran ona nebe aban ba tau ona naran Eskola rona tiha novidade ida ne’e laran ne kontente tebes maibe iha sorin seluk mos laran ne’e tanis tebes, tan ho ema seluk nia presensa mak sai Heroi ba hau nia vida. Ho nune’e hau mos hahu tau naran Eskola iha momento neba kedas, to’o akaba eskola iha nivel Ensino Secundário iha fulan Julho tinan 2003, hahu dala ida tan terus, nebe infrenta ba dala rua. Tan akaba ensino Secundária Ezame hotu hahu husik fali Uatulari no fila ba Halimar iha Bikarin tan ho principio ida katak hau lakoi halo tiu Korban ba hau dala rua. Tan dala rua ne sente todan liu buat hotu tan Ensino Superior ne laos buat ida ne’ebe fasil, ho nune’e foti risku ne tenki husi buat hotu no lao, fila kotuk ba tiu sira iha. Liu tiha Semana ida Husi eskola halo despedida ami estudante finaliza maka, hau disidi husi Bikarin ba fali Uatulari hodi simu hau nia Ijasa. Foti tiha Ijasa. Momento neba kedas primo ho kolega sira hotu – hotu prepara an ba hotu Dili hodi kontinua sira nia Estudo hau so tur tane hasan hodi hare deit no labele halo buat ida iha momento ne’eba.
LIU TIHA LORON TOLU DEPOIS DE SIMU IJASA.
Depois de loron tolu ne liu hau atu fila fali ba Bikarin maibe susar tebes atu fila tan osan la iha atu lori fila, durante loron tolu nia laran sente laran ne dodok tan mesak deit kolegas ho primos sira hotu la iha tan husik sira nia inan aman ba hotu ona Dili hodi kontinua sira nia Estudo, hanoin lahetan iha momento neba. Durante loron tolu nia laran iha Uatulari koko atu husu osan ba tiu atu lori fila ba Bikarin ibun ne’e tos tebes, nonok deit iha fatin konesege iha loron ida tomak hau iha uma laran la sai husi Kuartu laran tanis deit tan mesak deit ona la iha ema atu hamaluk ho halimar hanesan bai-bain. Foin sente los todan ida ne katak moris mesak no inklui mos Inan ho Aman nia forsa la iha kala Konsekuinsia mak ne. loron tomak tanis deit hanoin la hetan. Depois de liu tiha loron ida ho balun, tia komesa husu Luis nusa durante loron hira ne o nonok deit, hau responde ba tia ho lia neneik dehan lae ida tia maibe laran ne tanis hamonu matan ben suli no subar tiha matan ben fila tiha kotuk ba tia, halai tama fali tiha ba uma laran tan tauk tia deskobre hau tanis. Ho nune’e loron ida tomak ne mos remata to aban dader fali tiu husu fali hau Luis nusa durante loron ida ne o muron no nonok deit buat ruma kolia ka, hau hatan tan lae ida tiu…. Derepente deit tiu dehan ne osan $. 100 ne aban dader ba tuir Dili daftar. Rona lia fuan ne sente trauma maibe sente laran todan koko tenta atu hatete ba tiu deha hau persiza mak $. 3. 00 deit atu lori fila ba Bikarin, maibe atu kolia sente ibun ne tos tebes tan hau hakarak duni tebes atu Eskola. Ho nune’e laran ne nakfila sai fali kontente fila simu duni osan ne’e husi tiu, no konsege duni aban dader hau mos ba tuir duni primo ho kolega Sira ba Dili, atu eskola.
KONSEGE ESKOLA IHA ENSINO SUPERIOR ( UNIVERSIDADE ).
- Moris ne’e la Fasil mai Ita.
Iha momento ne’eba hau konsege lori osan $.100 husi tiu ba Dili atu eskola, to’o iha ne’eba hau konsege ba Resistu duni maibe hau eskolha Universidade rua ( 2 ) mak lokaliza iha Dili, UNITAL ho UNTL, nune’e mos kada resistu iha universidade ho osan rezistradu ho montante $.
30 ho nune’e Rezistu ba iha Universidade rua ne’e hau gasta tiha ona $. 60. Osan restu hela hau gasta tan tiha $. 5 hodi sae Bemo ka Mikrolet hodi halo movimento lao ba mai, entaun osan nia restu lolos iha hau nia liman hela mak $. 35.00 hanoin la hetan iha momento ne’eba, sente todan tebes, hau tur arepende karik osan ne hotu iha hau nia liman hau sai lerek sa ida iha hau nia moris ne’e. loron ba loron tur deit iha fatin ho nune’e hodi hein rezultadu ne’ebe rezistu iha Universidade. Hau sente ofendidu ka laran ne’e komesa moe ba bei-beik katak karik hau nia naran sai duni iha universidade osan ne’e lato’o atu hodi selu propinas Universidade nian. Hein be hein, hau komesa lao sai pasiar ba iha Mercado ( Comoro ) ho nune’ lao paseio iha ne’eba hetan kolega ida ema ne’e mos hau lahaten ema ne’e Maliana nia fa’an hela Ayam Potong, pois hau hambrik besik nia hare deit ema mai sosa lapara hela deit, kala liu tiha 15 menutus ida nune’e, hau komesa hakbesik an ba maun ne’e sente tauk ho moe ne’e lakon husu ba maun ne’e dehan! Maun hau bele husu ita bele ka. Maun ne’e mos hatan bele alin nusa ne, hau atu husu deit be Ayam potong Dos ida ita faan hotu tiha ita heta nia Lucru hira ne maun, maun ne’e hatan mai hau dehan dos ida ita faan hotu hetan lucru ka nia funan $. 10, hau hatan ho diak no hau husu tan ba dala rua entaun maun ne hanesan ne Dos ida ita ba hola ho folin hira? Maun hatan depende ba ita mak hili iha $. 25 ho mos iha $. 20 nian maibe untung mak la hanesan alin ida $. 25 ne’e ita faan hotu untung $10 no ida seluk hetan deit $. 5. Rona tiha ne laran kontente no rai mos komesa nakukun ona hau mos fila on aba uma.
LIU TIHA LORON IDA
Moris ho prosesu ne’ebe Nakonu Memoria Triste.
Depois de liu tiha loron ida, hau komesa ba fali maun ne koko hakbesik an ba no tur hein maun ne faan nia Ayam potong hau hare besik hotu hau komesa husu maun atu ba hola tan ka ? maun hatan sim atu ba hola tan alin, entaun hau mos ba hotu bele ka maun ? sintimentu moe ho tauk ne’e lakon afinal hau foin mak tun ba Dili. Ho nune’e maun hatan bele alin maibe o atu ba halo sa ida, hau hatan ba maun ne dehan hau mos atu hola faan maun tan hau foin mak husi foho mai tau naran iha Universidade maibe hau mai ne’e tiu mak fo osan $. 100 duni maibe hau ba regis tiha ona naran be osan restu hela uitoan hau hakarak hola sasan faan sambil hein naran husi universidade taka sai. Tan hau mai Apa ho Ama la fo Osan tan sira katuas liu ona no halo serbisu la diak pois Apa mos moras tan. Maun ne rona tiha hau nia lian ne’e hau hare ba maun nia matan ben suli fali hau Admira tebes, pois liu tiha maun ne dehan ba hau alin o sorti bot apa ho Ama sei Moris maibe maun nia apa ho ama mate hotu ona hau sei kiik. Nebe ita nia perjalanan hidup ne la ses ba malu. Entaun maun ne’e dehan, hau nia meja kiik ida mak ne ita rua ba Sosa tiha mai o foti ba faan iha Estrada sorin i hau faan iha ne’e, nune’e maun nian hotu ami rua mos ba ona sosa, hau nian dos ida deit mai faan lato’o loraik hau nian hotu ona, ho realidade ne’ebe maun hatete faan hotu hetan lucru ka funan los duni hau Hetan $. 10 hau kontente tebes maun hare ba hau nian hotu ona maun dehan alin ba hola tan mai ita faan to’o kalan, los ona maun hau ba hola tan lai dehan hau. Iha ne prosesu ba prosesu liu semana ida ho balun hau nia naran mos husi Universidade sedauk taka sai maibe hau nia osan sisa hela no sae ona $. 150 hau dehan ona maun maun hau kala eskola duni ona karik hau nia naran sai iha Universidade tan hau nia osan ba ona $. 100 resin ne hau sei la husu tan ona osan ba tiu. Maun ne hare hau hamnasa maun dehan kuidadu e alin hare ba eskola karik naran sai hare ba eskola. Diak maun no ami rua hare malu diak tebes hanesan maun alin rasik iha momento neba. Depois de tama ba semana rua ho balun naran Universidade mos sai hau ba hare ba hau nia naran mos sai hau kontenti, mai fali mercadu dehan ba maun ….. maun hau kala eskola duni ona tan hau nia naran mos sai hotu. Maun mos kontente pois maun husu entaun propinas ne selu hira hau hatan propinas hamutuk $.80 no inklui selu kedas ho semestre ida nian. Hau kala la ba ona foho husu osan ba tiu sira. Ho nune’e prosesu ba prosesu osan ne mos komesa aumenta ba bei-beik to’o ona $. 500 resin hau foti fali dezisaun ida hatete ba maun hau muda husi Ayam Potong hau koko faan fali sigaru tan ne la dodok hau bele tau nia kleur tan oras balun hau husik ba halo estudo, maun dehan diak alin ne diak liu tan. Entaun iha momenta neba kedas hau kontinua fali faan Sigaru. Ho nune’e iha sorin seluk maun, primo kolega sira hotu hare sira nia naran mos iha katak naran mos sai hotu iha Universidade, entaun sira rame-rame fila mai foho foti osan iha sira nia inan ho aman hau kontinua faan.
Aprende moris ne’e ho hanoin no Vizaun Rasik.
Iha momento neba kedas hau aprende lalaok moris ne katak moris ne’e laos buat ida nebe fasil ba ita maibe, fasil ba ema ne’ebe inan ho aman iha kbit no forsa ne’ebe iha. Ita esforsu an ne’e hanesan ema seluk maibe ita koko ka tenta maibe labele, tan kodisaun real ne’ebe indika mai ita mak nune’e ita tenki simu realidade moris ne’e, maske dala barak prosesu ne’e todan kadaves sente nakonu ho matan ben maibe ne’e mak lalaok moris lolos. Ho nune’e prosesu ba prosesu lao ba bei-beik komesa hahu ona estudo iha Universidade iha tinan 2004, estudo komesa kontinua lao, iha sorin seluk seluk mos nauk tempu nafatin hodi faan Sigaru hodi hetan osan maske tempo loron ne’e sorin deit, maibe ba hau ho hanoin ida katak lakoi tan halo ema seluk sai Vitima mai hau nia moris, tan moris ida ne’e ba oin karun tebes. Maske todan maibe hau la rende hasoru moris ne’e maske nakonu ho dizafiu.
Tempu ba tempu eskola mos komesa Aperta ba bei-beik tempu ne’ebe atu faan komesa menus. Entaun to’o tinan 2005 fulan Julho sente tempu faan ne’e komesa menus ba bei-beik. Sente todan tebes ona, bertahan to’ Exame hotu hau pasa ferias ba foho ba iha Bikarin hatete ba Ama ita bele ajuda hau faan hau nia sasan bele ka, ama hatan faan iha ne’ebe Dili, faan hau nia Sigaru tan hau agora tempo livre la barak ona tan eskola aperta hau liu los ona. Ama mos aseita maibe hare ba ama nia kondisaun la diak tan ferik los ona, maibe ama foti risku ida ne’e ba nia an tan nia iha Domin ne’ebe bot tebes mai hau, nia husik hela Apa nia tuir duni hau, maibe ne’e susar tebes mai hau atu haketak apa ho ama sa tan apa nia kondisaun moras maibe ama brani foti risku ida hodi tuir hau ikus Apa mos foti desizaun husik o lao tuir nia ba hau diak hela rona lia fuan ne’e husi Apa nia ibun hau nia matan ben sulin tan nakonu ho nerbozu hamonu matan ben no hakuak apa no lia fuan ida hasai husi hau nia ibun ikus ba apa ho
ama, HAU LA HUSU BUAT BARAK BA IMI, HAU SO HUSU DEIT IMI RUA REKOINESE HAU NUDAR IMI RUA NIA OAN NE’E BA HAU LOS ONA, NO HAU LA IZIZI HAU NIA MORIS NE’E BA IMI NAIN RUA HANESAN IMI NIA OAN SIRA SELUK. Hau persiza mak
imi nia domin ho karinhu mai hau los ona. Naran katak hau nia moris ne’e bele mos sai hanesan ema seluk. Pois sira rona tiha lia fuan hirak ne’e husi hau ama mos pronto ho hau ba Dili faan hau nia Sigaru no sorin seluk mos ama sambil faan mos ho modo tahan, ama mos pasiensia tuir hau iha no halo atividade nebe ho prosesu ne’ebe naruk tebes, maibe nia LA SURA NIA KOLEN mai hau, maibe fihir ba Ama nian kondisaun real la iha ona forsa maibe tan ho DOMIN ne’ebe ama iha, no nia la husik hau mesak iha momento nebe defisil nia Laran, hau so dehan deit ba ama katak hau debe duni ita nia DOMIN hau selu labele tan DOMIN NE’EBE ITA IHA HODI SOSA HAU, ne’e karun tebes maibe, hau so selu DEIT HO LIA FUAN AGRADESE NO
FO HAROHAN HODI NUNE’E ATU AMAN MAROMAK FO ITA MORIS NARUK IHA HAU NIA SORIN PARA OAN HAU BELE HALO NETIK BUAT RUMA BA ITA. Holaran
ne’e todan kasu lia ne’e ba ama ho matan wen sulin. Tan hare no sente ama nia domin ne’ebe naksulin la nahas mai oan hau. Ho nune’e Prosesu ba prosesu hau nia estudu mos kontinua aumenta no tuir lolos hau nia estudo determina iha tina 2006. Maibe tan impaktu tiha krize politika ne’ebe afeta halo situasaun hotu paradu iha momento ne’eba inklui mos atividade eskola.
HAU NIA ESTUDO PARADO IHA DALAN KLARAN.
Tan impaktu situasaun politika iha tinan 2006.
Tan krize politika ne’ebe akontese iha 2006 halo atividade hotu-hotu parado no komunidade ne’ebe husi foho ba halo sira nia tatividade negosiu mos paniku no halai fila ba ida-idak nia knua inklui mos Estudante oan hotu…. Ho nune’e hau determina an halai mai rai moris fatin Viqueque. Depois de liu deit semana ida ho balun hau hahu fila hikas ba Dili, hodi hare fali kondisaun atu nune’e kondisaun lao normal fali ona karik atu fila ba fali eskola maibe kondisaun politika sei lao ladun diak ho nune’e moris ho fulan balun iha Cidade komesa araska tan Ekonomia komesa menus ba bei-beik antaun desidi an la fila ona mai foho foti risku ne’e ba an kontinua faan maibe muda fali husi Sigaru, faan fali Pulsa Telemovel iha momento tinan 2006 nia rohan molok atu tama ba tinan 2007. Ho nune’e Foti desizaun faan fali pulsa, tan krize ne’ebe akontese halo hau lakon Sigaru LA karton ida lakon iha Mercado Comoro tan tauk ho situasaun nebe iha halo paniku halai husik hela deit to ema nauk ka foti lakon hotu. Situasau ne’e maraka istoria ne’ebe at tebes mai hau nia vida. De pois de ida ne’e tempu mos lao ba bei-beik. Eskola lao la normal hanesan bai-bain, ho ida ne’e hau nia eskola mos paradu iha momento neba, no lakontinua. Ho nune’e disidi hodi foti risku ne’e ba an faan pulsa telmovel inklui mos jornais atu nune bele hetan fali osan atu rekopera fali ekonomia atu lori sustenta ba hau nia Estudo karik Eskola hahu tama fali. Ho nune’e periode de tempu lao ba bei-beik, eskola mos kontinua lao la normal, hahu komesa sente todan katak kala husi ohin ba oin hau kala la eskola ona. Ho situa saun ne’ebe iha kolega ho primu sira ne’ebe uluk ami eskola hamutuk sira sei kontinua iha foho no tauk la fila ba Dili. Pois kolega sira iha foho balun hetan ona serbisu nudar Funcinario iha situasaun ida neba.
Impaktu situasaun politika iha tinan 2006, Lori mos Benefisiu.
Sorin seluk impaktu husi situasaun ka krize politikane ne’ebe akontese iha tinan 2006 fo mos benefisiu. katak, iha momentu neba estudante oan barak mak sedauk akaba sira nia estudu iha nivel Ensinu Suprior Kuaze barak hetan serbisu iha momentu neba. Iha momentu neba hau rona informasaun husi kolega ida husi Ainaru Naran Valenti ami nain rua eskola hamutuk iha universidade nia dehan Carlos ita nia kolega barak mak hetan ona serbisu hau fila dehan ba nia o keta bosok fali hau be ita Eskola sedauk hotu ne oinsa ita bele hetan serbisu, nia hatan tebes sa ita nia kolega barak mak serbisu ona. Iha momentu neba hau mos fiar kolega no foti desizaun fila mai Viqueque hodi hare ka observa situasaun ne’e ternyata los duni mai hare ka observa maluk barak mak hetan duni serbisu balu Mestri no balun seluk serbisu iha Edificio Administrasaun ESTATAL nian.
Ho situasaun ida ne’e hau mos hamosu ideia ka hanoin ida katak, hau mos koko buka tok serbisu iha momento ida ne’e ho prinsipio ida katak: TANBA SA MALUK SIRA BELE I HAU LA BELE NE’E TANBA SA? Ho duvida ida ne’e koko inspira hau ou mutiva hau maske hau nia estudu sedauk determina. Hahu iha momentu neba hau koko hahu buka serbisu iha area edukasaun sai nudar mestri tan ho prinsipio ida katak MATENEK ka ESPERENSIA ne’ebe hau hetan uluk hau hakarak fahe tutan ba hau nia maluk sira seluk, ho nune’e hau koko buka uluk informasaun iha Ensinu Baziku Buikarin ho razaun primeiru husu atu serbisu iha neba tan hau rai moris fatin no hau nia Eskola anterior.
Maibe hasoru Sr. Diretor la simu ho razaun Diretor nian katak ita bot nia estudu sedauk determina husi Eskola la simu ita bot. simu tiha informasaun ne’e hau la moe no la rende atu lao tutan buka. Husik fatin neba hau ho hanoin ida katak, iha fatin ida ne’e ema la persiza hau pasti iha fatin seluk karik ema presiza. Ho nune’e foti disizaun husik duni fatin ida neba hodi muda mai fali buka iha Viqueque Vila, maske ho laran todan katak Viqueque ne’e ema atu compete ne ema barak tebes maibe la hamate hau nia Esperitu de vontade, loron primeiru iha dia 04 de Julho de 2007 hau koko ba hasoru Sr Diretor Abilio iha Escola Secundaria Calixa Viqueque, no Sr. Diretor simu duni hau iha fatin ne’e duni, pois Diretor husu, o hanorin iha area Espesifiku sa ida, no hau hatan iha momentu neba iha disiplina rua mak hau hili, ida mak Antropologi no ida seluk maka Ekonomia. Maibe Sr. director hatan dehan area sira ne’e ema okupa hotu ona.
Rona tiha lian ne’e hau laran triste kala serbisu la iha duni ona nonok deit iha laran hau kala fila fali on aba Dili, hau mos komesa fila kotuk husu lisensa atu fila, Sr. Diretor bolu fali hau husu fali. Ami iha ne’e so Disiplina Lingua Portugues mak sei falta maibe o bele iha area ida ne bele ka? Hau hatan ba Sr. Diretor hau bele maibe, taka falta deit tan disiplina ida ne’e laos hau nia area, maibe barani foti risku ne ba an. Tan hau lembra fali ba tinan kotuk hau pernah tuir kursu lian Portugues no hau konsege hetan valor diak hanoin deit iha hau nia laran. Entaun Sr. Diretor dehan Entaun Segunda-Feira Dia 7 de Julho o ba iha kantor Edukasaun asina Kontratu o bele mai hanorin ona. Rona tiha lian ne ho laran kontente, maibe sorin seluk taka netik moe tan area nebe hau foti ne la hatene katak ne’e risku tebes mai hau. Maibe ho brani deit.
Dezafiu ne’ebe Hasoru.
Iha loron 7 fulan Julho tinan 2007 hau konsege asina duni kontratu iha ministerio Edukasaun MunicipioViqueque, depois de asina tiha Atu ba hanorin ona maibe laran husi fali Edukasaun ba iha eskola hau nia naran la iha fali. Hare ba maluk sira nia naran iha hau nia naran mak la iha, ho laran triste hau mos foti desizaun katak hau fila ona ba Dili, diak liu halo hotu lai hau nia Estudo karik eskola lao normal fali ona. Maibe to’o iha Dili hau komesa koko husu opiniaun balun husi kolega sira katak, maluk sira hau asina ona kontratu iha Edukasaun sai nudar Mestri depois de asina tiha naran taka sai hau nia naran la iha maibe kolega sira ne’ebe ami asina hamutuk sira nia naran sai ka iha, ho nune’e kolega sira fo hanoin katak kontratu ne’ebe ita hahu asina ona ne katak o iha ona dereitu tomak atu halao o nia funsaun ka serbisu, karik naran sira ne’e sira la haruka mai iha Ministerio Edukasaun Nacional entaun naran ne’e la iha duni karik haruka ona mai pasti naran iha. Ho nunee’ o ba cek lai iha Edukasaun. Karik iha ne’e naran iha entaun Edukasaun Municipio sira mak serbisu la los ona. Rona tiha kolega sira nia hanoin lubuk ne’e hau mos brani duni tebes ba cek naran iha Ministerio Edukasaun Nacional, ba iha ne’eba cek katak los duni hau nia naran iha fail ka data nebe iha Gabineti Ensinu Secundario hau nia naran iha., hare tiha razaun ne’e, hau ba fali hasoru Diretor Geral Asuntu Ensino Secundario nian kona ba Problema ka Dezafiu nebe hau hasoru. Ba Diretor ne’e dehan ita bot nia problema la iha ne, pois hau hatan sim los maibe Senhor hau nia naran iha Municipio la iha ne’e ita atu ba serbisu halo nusa? Diretor dehan o ba deit hau mak kolia pois hau fo ho memo ida ba o. rona tiha lian ne’e foin laran ne’e kontente. Enataun hau mos fila ona ba Viqueque hodi halao knar tuir Diretor ne’e kolia, hau ezekuta duni hau nia funsaun nudar professor iha eskola Ensinu Secundária Geral calixa Viqueque. Maibe iha momento ne’eba serbisu ativu mas salario la iha so iha mak bolu dehan Bens de Serviço, maibe fulan rua ka tolu mak simu dala ida, pois de liu tiha fulan rua simu osan bolu dehan Bens de servoço, hasoru tan problema ka dezafiu ba dala rua naran la iha inklui mos kolega nain rua seluk mos naran la iha hamutuk ho hau ami nain tolu. Ho ida ne hau pata semangat ona no la koi ona serbisu para deit ona maibe, kolega rua seluk fo hanoin ka enkoraza nafatin hau, dehan husik ita serbisu deit sa pasti ita sei simu sa pasiensia deit, ho kolega nain rua nia mutivasaun hau mos tuir deit sira serbisu ho pasiensia to’o fulan 6 ( nen ) foin simu, maibe la simu iha Viqueque ba simu iha Dili. Ho nune’e tuir mai komesa simu lancar ona maibe liu fulan rua ka tolu mak simu dala ida, tan sedauk tama iha salario, depois de liu tiha tinan ida tama iha tinan 2008 mak foin muda husi bens de serviço ba fali salario ou Vencimento. Maibe iha sorin seluk atu koko ho esforsu an atu halo hotu estudu Ensinu Superior nian susar tebes tan distansia entre Viqueque ho Dili dok tebes ho nune’e hau nia estudu iha Ensinu Superior UNTL paradu Total. Iha ne serbisu lao ho deit Fina Lista UNTL nian, maibe ne hau sente la seguru pois to iha. Estudo la determina ne’e susar tebes at liu ne’ebe mak hau sente iha 2009, maluk professores sira simu ka hetan osan Subsidio ka bolu dehan Retruativo maluk balun hetan to’o $. 1000.00 balun to.o $. 2000.00 maibe ba ami ne’ebe Fina Lista La iha direito atu hetan tan ami la determina ami nia Estudo.
HAHU KONTINUA FALI ESTUDU IHA 2009 NIA ROHAN
- Maibe Eskola Ne’ebe lahanesan ona ho Eskola Anterior Ne’ebe Eskola ba.
Hahu fali Estudu foun iha tinan 2009 nia rohan maibe, ho eskola ne’ebe la hanesan ho eskola anterior ne’ebe uluk eskola ba maibe, eskola fali iha Ensino Suprior Privado ( CRISTAL ) ne’ebe ho nia sanak ka Cabang ida Loke iha Viqueque hahu iha momento ne’eba hau rasik tur dada lia ho kolega ida naran Marcelino Gomes Alias Mastur komesa troka infrações ka ideias oinsa ita bele eskola. Razaun ka ideia ne’ebe ami tau hamutuk iha duni solusaun maka, liu deit loron rua ami na’in rua mos konversa malu ba ona Rezistu iha Universidade revere no hahu kedas estudo iha momento ne’eba, maibe mos iha sorin seluk susar tebes ho Ekonomia ne’ebe iha tan ho salario ne’ebe minu lori koresponde ba parte rua susar tebes tan parte nudar aman ba Chefe da familia no parte seluk atu koresponde ba estudo ne’e todan tebes maibe ho pasiensia, dala ruma hakfehek ba parte rua ne’e la to’o kada ves halai tur subar iha ai laran husi fen ho oan Sira hamonu matan wen, tan tauk sira hare mai hau matan wen sulin, laran ne’e dodok maibe ne’e realidade tan moris mesak. Momento ida ne’ebe halo hau la haluha iha hau nia memoria mak iha tinan 2010 fulan Março dia 08 bain hira rona lian halerik ida husi labarik sira nia inan dehan, mina sona modo la iha ona. Rona tiha lian ne’e halai ses husi sira lao tuir dalan hamonu matan wen tan sente moe katak hau ne’e, lamerese sai nudar la’en no aman ba hau nia Oan sira.
La’o ba buka ema nia Nu’u sa’e atu halo mina, maibe durante iha hau nia vida ne’e tomak hau nunka sa’e Nu’u maibe momento ida ne’e hau koko no konsege duni sa’e hamonu tiha Nu’u Fuan susar fali atu tun tan nakdedar tebes, atu monu tun deit ona husi nu’u leten, maibe ho grasa maromak ne’be iha, koko ho neneik tun no konsege duni. Ho memoria ida ne’e mak hau la haluha to ohin loron. Ho pasiensia estudo mos lao husi tempo ba tempo maske hasoru defikuldade oi-oin, ne’e maka realidade moris no ita la hases an husi realidade hirak ne’e.
KONSEGE FINALIZA ESTUDO IHA ENSINO SUPERIOR CRISTAL.
Husi tempo ba tempo prosesu estudo ne’e lao to ikus konsege finaliza duni, maske nakonu ho dezafiu moris nian maibe ne’e lahamate vontade, konsege finaliza duni estudo iha fulan Dezembro dia 06 de 2012. Maibe, susar tebes ba hau tan iha momento ne’ebe rohan husi hau nia estudo, hare maluk sira barak ba ho FAMILIA, inklui mos INAN ho AMAN hodi asiste direita oan ka laen nia estudo ( Gradua Saun), maibe hau labele, susar no laran ne tanis tebes tan inan ho aman la partisipa hau nia seremonia kontente ida ne’e. tan Apa Mate ona hela mak Ama mesak maibe momento Graduasaun Ama Labele partisipa direita hau nia ceremonia ne’e tan Ama nia Kondisaun moras no lao la diak. Simu hotu Graduasaun sai mai liur hare maluk sira ka kolega sira kontente ida-idak ho nia FAMILIA. Maibe, hau hakat sai husi portaun de Graduasaun nian foti matan hateke ba hau nia oan mane bot ho nia Ama mesak mak hamrik iha liur no sira nain rua mak mai tuir ou partisipa hau nia Ceremonia ne’e. foti matan hateke ba sira ho matan ben ho tanis mak hodi hakuak sira no dehan ba sira husi hau, imi nain rua hare mai ne mak kondisaun real hau nian. Loron ohin ne’e loron ida ne’ebe espesial tebes mai hau maibe, hau la bele halo buat ida ba hau nia an ne’e hanesan ema seluk. Ne’e mak hau nia realidade moris. Sira mos hamonu matan ben hodi hateke mai hau, maske ho laran triste maibe, iha sorin seluk hau kontente tan ho ekonomia ida ne’ebe limitadu hau bele konsege finaliza duni hau nia MEHI ne’e. Maske dezafiu barak tebes iha moris ne’e, maibe hau nunka rende atu hasoru dezafiu hirak ne’e. tan ho prinsipio rasik katak “hau mos bele hanesan ema seluk” maske diferensa iha moris ne’e, maibe nunka haruk no tane liman ba ema ida, biar moris ne’e terus maibe hau lakoi halo ema seluk inklui terus ba hau nia moris. Iha sorin seluk ema hotu hatene Apa hola feto rua Feto ida primeiru mate tiha no husik hela oan nain Tolu : Feto ida ho Mane rua. Pois Apa Hola fali hau nia Ama ba feto nebe daruak hamutuk ho Apa hetan oan mak hau MESAK, maibe hau nunka tane liman ba Apa nia oan sira nain TOLU ne’ebe uluk atu hodi husu tulun oan ruma husi siramaibe, ho hanoin ida iha leten ne’e katak moris ne’e, husik hau rasik mak sente no lakoi halo ema seluk sente tanba buat ne’ebe hau SENTE. Inspirasaun ne’e husi ama mak halo hau habot fuan no aprende kona ba moris ne’e. maske moris ne’e terus tebes maibe hau nunka rende atu hasoru moris ne’e.
DEPOIS DE FINALIZA ESTUDO ( GRADUASAUN )
Depois de finaliza estudo univercidade iha dia 06 de Dezembro de 2012. Iha momento neba hau hatama kedas dokumentos ne’ebe hau iha ba iha Funsaun Publico atu nune’e hodi kompleta hau nia Dokumentos nudar Funcionario Públiku, atu identifika lolos para hosi hasae salario ou
Vencimento tuir Necissidade Estatu Funcionario. Ho nune’e realidade duni liu deit fulan rua Vencimento mos hasae ka Aumenta tuir duni ita nia Habilitasaun Literaria / Diploma ne’ebe ita iha No Aumenta ba $. 310.00 ( Atus Tolu Sanulu Dolar Americano ) kada fulan. Maibe iha sorin seluk sorte at tebes mai hau, buat ne,ebe hau hetan Ama la konsege goja netik liman ruhan ruma ne’ebe husi oan hau. Ama mate tuir Apa iha Dia 13 de Abril de 2013, sente laran ne’e todan tebes, tan lakon anjo da guarda ida nebe mai hau nia vida, no sai mos nudar protetor mai hau nia moris, maske oan hau hetan dezafiu nia enkoraja hau nafatin nudar oan ida nebe nia Hadomi la iha rohan, iha momento neba ama husik hau sente buat mamuk tebes iha moris ne’e, maibe ho mama nia Korajem nebe nia tatoli mai hau momento nia sei moras iha Uatulari, hatete hela
dehan : OAN, O MESAK DEIT KARIK HAU NIA MORAS NE’E MAK HODI LIU HAU, O LALIKA HANOIN BARAK, O HALO DEIT BUAT NE’EBE TUIR O NIA FORSA HO KBIT NEBE IHA , HAU HATENE O EMA IDA NEBE MANE FORTE TEBES, O LABELE HAKRU’UK NO TANE LIMAN BA EMA, SELAE EMA BELE KOLIA AT O. TAN HAU LA
IHA NO SEMAK ATU FO TULUN BA O, halo deit tuir o nia forsa nebe iha, naran katak lori ba tau tuir deit o nia Aman los ona. Ho korajem nebe mama hanorin hela mak habot hau nia fuan, maske mesak maibe esforsu an tuir mama nia lia fuan hau mane ida mos bele hanesan mos ema seluk. Maibe sorin seluk laran ne triste tebes tan durante tinan tolu nulu resin nia laran ne’e Hau Debe hela mama. Tan hau sedauk selu tusan hirak ne’ebe nebe mama halo mai hau. Ho sentidu katak mama sedauk hetan ka goja netek buat ruma husi aon hau, maibe ne’e realidade buat hotu maromak nia PLANU, ita hein deit no halo tuir deit.
